გია ეძგვერაძე - რამოდენიმე გაცვეთილი ცნების შესახებ
ლექცია მიუნხენის სამხატვრო აკადემიაში
სინამდვილეში ყოფიერება ჩვენთვის თითქმის მხოლოდ სიტყვაა, ხოლო საზრისი მისი-განქარვებადი ნისლი.
მარტინ ჰაიდეგერი
"მეტაფიზიკის შესავალი"
იმგვარი სტრუქტურის შესახებ განსჯისას, რომელიც მაქსიმალურად წარმოაჩენდა ჩემი დღევანდელი გამოსვლის მისიას, ყველაზე შესაფერისად ვპოვე, მეცადა - დისკურსიულ ანალიზში რამოდენიმე პრინციპულად ფუნდამენტალური, მაგრამ ჩვენდამი სიახლოვის გამო ბანალურობამდე გაცვეთილი ცნების რეანიმირება მომეხდინა. ცნებებისა, რომელთაც მცდელობის წარმატების შემთხვევაში უდაოდ გააჩნიათ პოტენცია-ადვილად გადაფარონ ჩვენი შეხვედრის მთელი კითხვითი ველი. ცნებითი მატერიალის მთელი სპექტრიდან ჩვენთვის ყველაზე ნაცნობი შევარჩიე: კულტურა,მხატვარი, აკადემია.
კულტურა და ხელოვნება
ამ ცნებათა ხმამაღალი განსჯისას ნათელი გახდება რას ეფუძნება ჩემი რწმენა იმისი აზრისა და დანიშნულებისადმი, რასაც დღეს თანამედროვე ხელოვნებას ვუწოდებთ. ეს კი ის რწმენაა, რომელიც იმთავითვე განსაზღვრავს ნებისმიერი პედაგოგიური მოღვაწეობის ხასიათსა და მიმართულებას ამ სარბიელზე.
ერთი უბრალო პროპოზიციით დავიწყოთ. ჩვენ, ყველა აქ შეკრებილნი, უდაოდ დავეთანხმებოდით მარტივ დებულებას, რომ სამხატვრო აკადემია - კულტურის მატარებელია და რომ აქ ხელოვნებას ასწავლიან.
მაგრამ ამ უეშმაკო, თუმცა საზეიმო მტკიცებაში, მის პათეთიურ და ბაქია ტონში მგრძნობიარე სმენა უეჭველად აღმოაჩენს ერთგვარ ისტერიულ ნოტებს, რომლებიც საჩინოჰყოფენ სურვილს - ცხადად და გარკვევით დავინახოთ ის რეალობა რომელიც სინამდვილერში სავსეა წყალქვეშა რიფებითა და შენიღბული წინააღმდეგობებით.
უკვე თვით სიტყვების - კულტურა და ხელოვნება - მოხსენიება ერთიან და მშვიდობისმყოფელ კონტექსტში, (აკადემიის მიზნები) ნიღბავს ფუნდამენტალურ და საყოველთაოდ ცნობილ დიქოტომიას, რომელიც ამ ორ ცნებას შორის არსებობს. სწორედ იგი , ეს დიქოტომია, გარდაქმნის პარადოქსად თანამედროვე ხელოვნების სასწავლო პროცესს (აკი არსებობს შეხედულება, რომ მისი სწავლება საერთოდაც შეუძლებელია). პარადოქსი აქ თავიდანვე გაცხადებულია. ხელოვნება, რომელიც უეჭველად წარმოადენს კულტურის ნაწილს, თავისი მხრივ, კულტურისაგან პრინციპულად განსხვავებულ მიზნებს მისდევს. მეტყველებასა და ყოფაში ეს ორი სიტყვა ერთმანეთთთან ისე ახლოს დგას, იმდენადაა შესისხლხორცებული ჩვენს აღქმაში ერთიანი "ამაღლებული გრძნობით" რომ გაუწაფავ და "კეთილგანწყობილ" სმენას ალბათ, სინონიმებადაც კი ჩაესმის. მაგრამ სავსებით შესაძლებელია, რომ ჩვენც კი, კულტურულ დისკურსში ჩართულებს და მასში სიამოვნების, დაკმაყოფილების, ზოგჯერ - დამშვიდების მაძიებელთ, დაგვავიწყდა, რომ ხელოვნება ყოველთვის მეტადაა დაკავშირებული ბარბაროსულთან (როდესაც მისი მზერა წარსულისაკენაა მიმართული) და აბსურდულთან (როცა იგი წინ იმზირება) ვიდრე კულტურულთან, რომ იგი ყოველთვის გარღვევაა, კულტურულ, საერთოდაც, ყველა საზღვართა მიღმა და რომ ამისათვის საფასურს იხდიან, და რომ საზღაური, რომლითაც ეს გარღვევა მოიპოვება, მუდამ ნამდვილი სისხლია - სისხლი, რომელსაც კულტურა შემდგომ უმალ ჩამორეცხს. მთელი ამ ბარბაროსულისა და აბსურდულის (მხატვართა მიერ კულტურის მიღმა სივრცეებიდან ნადავლივით მოპოვებულის) ჩართვა კულტურულ გაცვლებში, კულტურულ დისკურსში და ბოლოს, მათი, როგორც ფასეულობათა ლეგიტიმაცია ამ ნაყოფიერ სანადირო ველებს საკუთარ სხეულად, ეგრედ წოდებულ "კულტურულ სხეულად" გადააქცევს.
მაგრამ რატომ აღვიქვამთ ამ ყველაფერს დრამად, რა სისხლია ეს სისხლი და რა გაგებითაა იგი ჩამორეცხილი?
მხატვრის ამ "დრამასთან" ზიარება იმით იწყება, რასაც ჩვენ ას მოხდენილად ვუწოდებთ "კულტურასთან ზიარებას" საერთო გაგებით. კულტურა - უსაზღვროთ ზოგადი ცნებაა, თავის კონტროლსქვეშ რომ აქცევს ნებისმიერ აქტიობას. იგი თვითაქტუალიზირდება და პირობით ნიშანთა მეოხებით გაცხადდბა. მას აკისრია მისია - გააშუალოს რეალობა, გახადოს იგი მისაწვდომი და არტიკულირებული სუბიექტისათვის, მისცეს საშუალება მის წიაღ საზოგადოებრივი ოპერირებისა თვითშენახვისა და ეკონომიის მოდუსში. კულტურასა და კულტურულ ცნობიერებას კონკრეტულ - რაციონალური მიზნები აქვს- თანაცხოვრაბისა და სასიცოცხლო პროცეცის ორგანიზება.
კულტურის ნიშანთა სხეული ცნობიერების შევსებას მისი - (ცნობიერების)-აქტიობის პირველივე წამიდან იწყებს. განუწყვეტლივ და გაუცნობიერებლად ასიმილირებს რა მას, ჩვენი ცნობიერება ბოლოსდაბოლოს, საკუთარ თავს მხოლოდ კულტურის პირობით ფორმებში აღიქვამს. მთელი ჩვენი სამყარო მხოლოდ პირობითი ფორმებია. ჩვენ თავად ვართ ეს პირობითობანი. ჩვენი ცნობიერება განუყოფელია არტიკულირებულ ნიშანთა, ტექსტთა, ჩვევათა, სახეთა განსაგნებულ ფსიქოლოგიურ სტრუქტურათა და ა.შ. ამ უზარმაზარი სხეულისაგან. ყოველი ჩვენგანი, საკუთარი მდგომარეობის გაცნობიერების დაწყებამდე ყოველთვის სრულად და სავსებით კულტურის პროდუქტს წარმოადგენს.
შეიყვანო ადამიანი კულტურულ სივრცეში, გააცნო იგი, ნიშნავს-გააცნობიერებინო, ცხადი გახადო მისთვის კულტურაში ჩვენი დანთქმულობის ფაქტი. დაეხმარო მას-განმხოლოვდეს და ამგვარად, მისცეს საშუალება-განსჭვრიტოს და შეისწავლოს კულტურა, როგორც დამოუკიდებელი სხეული, ქმნადობის, მოძრაობისა და განვითარების საკუთარ კანონთა მქონე. როგორც გაშუალებული რეალობა, კულტურა, (და მისი პირობითი სხეული) როგორც ამოსავალი წერტილი, საინტერესო არაა ხელოვნებისათვის. ხელოვნებას სათავე უდევს ან ბარბაროსულში ან აბსურდულში, ე.ი. პირობითი სივრცის მიღმა. მაგრამ მხოლოდ კულტურაში და მისი მეოხებით, ხელოვნება მოიპოვებს საკუთარი არსებობის სამ მთავარ განმსაზღვრელ საფუძველს-ესენია: საიდუმლო, შეკითხვის შესაძლებლობა, ენა.
აი რას ნიშნავს ეს:
მხოლოდ კულტურაში ხელოვნებას შეუძლია შეიძინოს ლოკალურ ნიშნობრივ სისტემათა აგების საკუთარი გამოცდილება. ხოლო ასეთი მაგალითების გარეშე არ არსებობს შესაძლებლობა საკუთარი დამოუკიდებელი შემოქმედებითი ენის ფორმირებისათვის, არ არსებობს შანსი-გამოითქვა, გამოიხატო კულტურის სივრცეში, ე.ი.-საყოველთაოდ.
შემდგომ, კულტურა ესაა საზოგადო შეკითხვათა დასმის მეთოდიკის ისტორიული გამოცდილების არსებობა, ამ გამოცდილების გარეშე კი შეუძლებელია აიგოს შეკითხვის დასმის თანამედროვე სტრუქტურა - ისევ და ისევ, კულტურული სივრცის მიღმა გასვლის შანსი (უმთავრესი პირობა თნამედროვე ხელოვნების ქმნადობისათვის).
და ბოლოს, ყველაზე ზოგადი ფორმით, კულტურა არის მთელი ის ცნობიერება, რომელიც განახორციელებს ადამიანს როგორც დამოუკიდებელ, თვითცნობიერ სოციალურ არსებას. და რა საკვირველია, სწორედ ამით განაცალკევებს მას დანარჩენი სამყაროსაგან, წარმოქმნის რა ადამიანისათვის მიღმიერი, უცნობის უფსრკულს, მთელის იდუმალებას, - ზონას, სადაც ხელოვნება ოპერირებას იწყებს.
ამ სამი სიკეთის გარეშე რომელთაც ხელოვნება კულტურაში მოიპოვებს, მას არსებობა არ უწერია.
მაგრამ, სად იმალვის კულტურაში მტრული? საიდან ჩნდება და წვეთას იწყებს სისხლი?
კულტურულ სივრცეში შეყვანილი ადამიანი არა მხოლოდ აცნობიერებს კულტურას, როგორც მისგან დამოუკიდებელ რეალობას, არამედ, ამავე დროს, იწყებს შეგნებას, რომ კულტურა ერთადერთი სამკვიდრო ადგილია მისი დაცულობის, სიმშვიდისა და ურთიერთობებისათვის, ერთადერთი ველი სხვათა შორის მისი ქმედებისა - ადგილი მისი საზოგადოებრივი თვითდამკვიდრებისათვის, რომ ეს, ასე ვთქვათ, ერთადერთი საბუდარია ტანჯული კაცობრიობისა, (თუკი, ისევ და ისევ კულტურის წყალობით, მას ჯერ კიდევ შესწევს უნარი ტანჯვისა).
და აი, როგორც ადგილი მყუდრო ბინადრობისა, კულტურის სხეული უკიდურესად საშიშია, ესაა კუმძული-ოაზისი გარეგნულად ნაივურ-ინსტინქტური ცხოვრების სისასტიკისა და ქაოსის დრამის შუაგულში, მხოლოდ ფაფუკი განსავენებელია ძილქუშისათვის. ჩვენს ამაფორიაქებელ და შემაწუხებელ გარე სამყაროს გრძნობითი მატერიალის მდინარებას და მოუხელთბლობასთან კონტრასტში იგი, ეს კუნძული, პირობითობათა ეს სამყარო გვთავაზობს ილუზიის სტაბილურობასა და ერთმნიშვნელოვანებას, ანუ ყველაფერს, რასაც შეიძლება დაეყრდნო, სადაც შეიძლება ფესვი გაიდგა, ბოლოს კი ხავსითა და ობითაც შეიმოსო.
ამ ვეება და მყუდრო სხეულს ერთი მომაკვდინებელად მომნუსხველი რამ ახასიათბს-წინასწარ განმზადებული ხვედრი. კულტურის სხეული თვითკმარია. საკუთარ საზღვართა შორის, ყველა სფეროში იგი წარმოქმნის "მნიშვნელოვან", შორს მიმავალ მიზანთა კონკრეტულ ჯაჭვებს, ადამიანს განუწყვეტელ დაძაბულობაში რომ ამყოფებენ. საკუთარი რესურსებიდანვე იგი გვთავაზობს ამ მიზანთა განხორციელების საშულაებებსაც. იგი ამავე დროს შეიცავს პატივმოყვარულ და ანგარებით იერარქიათა სტრუქტურებს, როგორც პროცესთა კატალიზატორებს. მასში მობინადრე არსებას არ უჩნდება არავითარი საარსებო მოთხოვნილება საზღვრებს მიღმა გასვლისა. მხოლოდ პრინციპულად მიმართული აზრი დგამს ამ გადამწყვეტ ნაბიჯს. ყველა სხვა შემთხვევაში ამ უზარმაზარ ნიშნობრივ სხეულში მყოფობასა და ოპერირებას აღვიქვამთ ან-როგორც ჩვენ ერთადერთ რეალობას (ვიმყოფებით რა სრულ ილუზიაში), ანდა გააზრებულად ვიღებთ მას, როგორც უსაფრთხო, საამო და კომფორტაბელური ყოფის ველს, სადაც კულტურის მატარებელთა ნათელი სიმაძღრე და კმაყოფილება ზეცას შეღაღადებს. ამგვარი ცნობიერებით ყველა ერთიანად და სავსებით ჩაეფლობა "კულტურული აქტიობისა" და "კულტურული თანაარსებობის" მშვიდობის მყოფელ სენში.
მხატვრისათვის, და არა მარტო მისთვის, ესაა მკვდარი უდაბნოს სივრცე - აქ ე.წ. "ხელოვნება" კომბინირებაზე, კომპილირებასა და კულტურულ ნიშანთან გამრავლებაზე, მათ კვლავ და კვლავ დახვეწაზე დაიყვანება.
ნიშნებთან ამგვარ თამაშს არაფერი აქვს საერთო ნამდვილი ხელოვნების მისიასთან - გვიბიძგოს იმ უკანასკნელი, იმ სანუკვარისაკენ, რომელიც გამოვლენას ესწრაფვის, ილტვის გამოიხატოს ჩვენში ჩვენი აქმყოფობის დასაწყისიდანვე, იმისაკენ, რადაც უნდა ვიქმნეთ.
და აი ამგვარი შემოქმედება, ამგვარი მოთხოვნილებებითა და მაღალი პასუხისმგებლობით მოითხოვს შეუპოვარ გარღვევას კულტურული სივრცის მიღმა, იდუმალში არაარტიკულირებულში, ანუ - ბარბაროსულსა და აბსურდულში, იგი მოითხოვს ნახტომს- უფსკრულში, სადაც შენ, სრულიად განძარცვული - პრინციპულად მარტო ხარ მთელის პირდაფჩენილი მდუმარების წიაღ.
არსებობს ლაკანის მნიშვნელოვანი ფრაზა - "მთელი ჩვენი გარჯა, მთელი ჩვენი ძალისხმევა მხოლოდ იმას ემსახურება, რომ თუნდაც წამით დავინახოთ რეალური". ხსენებული რეალობა ჩვენგან მისი მთლიანად დამფარავი ენის ნიშნობრივ პირობითობათა და მისი ქმნილების - კულტურის მიღმა დგას.
მას, ამ რეალობას ჩვენ ვპოვებთ მხატვართა, პოეტთა, ყველა დანარჩენ უკომპრომისო ბრაკონიერთა გამოცდილებასა და გასხივოსნებაში. (Insight)
ივ კლაინი მოგვითხრობს, ერთხელ, პლაჟზე წოლისას ზეცას შეჩერებულმა როგორ დაინახა... - აი, სწორედ ეს ცა - არა ნიშანი ცნობიერებაში, არამედ რაღაც - მისი სრული სილაჟვარდით, რაღაც გამაოგნებელი, გამოუთქმელი. ეს განცდა, ივ კლაინის აღიარებით მთელი შემდგომი ცხოვრება შთააგონებდა მას და იგი კვლავ და კვლავ ქმნიდას თავის ცისფერ ობიექტებს.
აი რორორი ნაწყვეტი მოაქვს ბართს სოლერსის რომანიდან, იგივე თემასთან დაკავშირებით: "მე მეჩვენება, თითქოს სიტყვათა ზღურბლთან ვდგავარ, პირდაპირ გამყოფ ზღვარზე, რომლის მიღმაც ისინი ხილვადნი და სმენადნი ხდებიან, ახლოს იმ წიგნთან, რომელსაც უსასრულო თმენით ოცნებობს საკუთარ თავზე".
და კიდევ უფრო მნიშვნელოვანია სეზანის ფრაზა: "მე მაქვს ჩემი პატარა განცდა, რომლის გამოხატვას მთელი ცხოვრება ვცდილობ, და მაინც, ვერასოდეს შევძელი ეს" ეს ფუძემდებლური ფრაზაა, აქ ჩანს გასვლა კულტურის მიღმა და ამ ფრაზაში არის სიტყვა "პატარა".
უპირველესად, იგი მიგვითითებს უმძაფრეს ინტუიციაზე სეზანისა, რომელმაც შეძლო ამ პატარაში თავისთვის ყველაზე მნიშვნელოვანი აღმოჩენა - იმდენად მნიშვნელოვანი, რომ ამ "პატარას" მან მთელი ცხოვრება მიუძღვნა. და მეორე - აი, ასეთი პატარა გვეჩვენება რეალობა (თუკი საერთოდ ძალგვიძს მისი ხილვა) პირობით ნიშანთა უსაზღვრო ქსელის სიმტკიცესა და იმპოზანტურობასთან შედარებით, რომლის უსაზღვრო სხეულსაც, ჩვეულებისამებრ, ჩვენს ეგზისტენციად აღვიქვამთ. გაბედო ამ პატარასათვის თავის გადადბა, მიუძღვნა მას მთელი ცხოვრება - სწორედ ესაა - გადაეშვა უფსკრულში, მარტოობის უფსკრულში, ანუ იყო კულტურის მიღმა, იქ სადაც თანამოძმეთ არ ძალუძთ დაგეხმარონ, გაგამხნევონ, გაგიგონ, შეგაფასონ.
აქედან, ამ პატარა განცდიდან იცყება დიადი შნსი - ერთხელაც სამყაროს გაშიშვლებულ სხეულზე გახვიდე. სწორედ ამ შანსს დაეძებს ხელოვნება.
ზემოთქმულიდან შესაძლოა ვინმეს შთაბეწდილება შეექმნას ლოგიკური განვითარების შესაძლო გზის შესახებ - "კულტურის პროდუქტის" სტსტუსიდან კულტურის სხეულში გაცნობიერებული მყოფობისა და აქტიობისაკენ, შემდგომ კი მის მიღმა გასასვლელისაკენ, მაგრამ ეს საფუძველშივე მცდარი სქემაა. გაკულტურულებული ცნობიერება, ნაზიარები საკუთარ სხეულში ბინადრობის სრულ კომფორტს, საკუთარი ნებით ბრძოლაში არ ჩაებმება. მან ინსტიქტი დაკარგა, ახლა იგი შინაური ცხოველია და საკუთარ დღეებს თავისივე გასხივოსნების დასაბამიერი და ერთადერთი შანსის კულტურაში დაცულობის მკვდარ სუნთქვაზე გაცვლაში გალევს. აი ასე ხდება სინამდვილეში.
მაგრამ პარადოქსის მთელი უცნაურობა იმაში მდგომარეობს, რომ როგორც ეს დასაწყისში ვაჩვენეთ, ხელოვნების ფესვები კულტურიდან აღმოცენდება და ცნობიერების კულტურულ სივრცეში ჩართვის გარეშე სასურველი გარღვევა არ შედგება. მეტიც, სწორედ კულტურაა ის, რაც აყალიბებს მას, როგორც შესაძლებლობას. კულტურამდე, ბარბაროსულში ასეთი შესაძლებლობა არ არსებობს.
ამიტომაც სასწავლო პროცესი გრძელდება და ჩვენც თავდადებითა და ბეჯითად ვასწავლით ისეთ საგნებს, როგორიცაა: ნიშანთქმნადობის პრინციპები და ნიშანთა სისტემის ორგანიზაციის ფუნდამენტალური კანონები, იდეის ფორმაში დანერგვის მეთოდიკის კულტურული ტრადიცია, მგრძნობიარობა ექსპრესიულისადმი, ასევე მეტაფორული პოტენციალი სუბსტანციებსა და ფორმებში. განვმარტავთ ნიშანთა სოციალურ ანგაჟირებას ენაში, ვასწავლით როგორ გამოვიხატოთ მხატვრულ ჟესტში, როგორ გავოგოთ და რას ნიშნავს - ჩავრთოთ სამყარო საკუთარ სუბიექტურობაში. ვასწავლით ფერისა და სინათლის ფსიქიკურ, ფიზიკურ და ისევ და ისევ, მეტაფორულ თვისებებს. ვურჩევთ სიფხიზლეს კულტურული დისკურსებისა და სტრატეგიებისადმი, არტ მარკეტის პოლიტიკისადმიც კი.
მაგრამ ამავე დროს გულწრფელად ვაღიაროთ, რომ ის ერთადერთი უმნიშვნელოვანესი, რაც კულტურის არსებობას ამართლებს და ასერიგ ფასდაუდებლად შეიქმს მას, ამ ჩამონათვალში არ არის, საერთოდაც, ის აქ არ არის: კულტული ცნობიერების ფარგლებში მხოლოდ ენა და პოლოტიკა არსებობს.
აი, რაში მდგომარეობს სწავლების პარადოქსი: ნეოფიტი კულტურის ხაფანგში ისე უნდა შევიყვანოთ, როჯმ იგი მის უკან არ დაიხუროს. ცნობიერება უნდა დამკვიდრდეს კულტურაში, ენაში, აითვისოს და გააცნობიეროს იგი, მოგვიანებით, თუ გარღვევის ბედნიერი შემთხვევა შედგა, შესაძლოა მისთვის კვლავაც საჭირო გახდეს შემობრუნება კულტურაში თვითგამოხატვისათვის, მაგრამ ამასთან ერთად, ცნობიერება მუდამ მონადირის ინსტიქტით უნდა იყოს აღჭურვილი - მზადმყოფი, ფხიზელი საკუთარი ფსიქიკის მიმართ, რათ ხელიდან არ დაუსხლტეს, შეძლოს მოიხელთოს ის უმთავრესი - "პატარა". კულტურულ სივრცეში მყოფი ცნობიერება გარემოსთან უნდა ურთიერთობდეს, მაგრამ ამავე დროს უნდა დარჩეს უფსკრულზე შეყვარებულ განდეგილად. ბუდა ამბობდა "რელიგიისაკენ მოქცეულ ყაჩაღს მეტი შანსი აქვს ჭეშმარიტებასთან მისაახლოებლად, ვიდრე უბრალო მოკვდავს", და ქრისტეც მასთან თანხმობით ამბობს: "ნეტავი კი ვიცი იყო ან ცხელი, მაგრამ ვაი, რომ ნელთბილი ხარ".
ხელოვნების სწავლება შეუძლებელია, მაგრამ გზათა გაყვანა, გადასახტომი ადგილის გათავისუფლება შესაძლებელია. და აი, კიდევ რა შეიძლება - გავაღვივოთ სიყვარული და ლტოლვა გარღვევისაკენ. აკი ასეთი გარღვევის გარეშე მხატვარი მხოლოდ კულტურულ ნიშანთა უბარდუკი კომპილატორია. ამ როლში კი მან შესაძლოა მოიგოს სამყარო, მაგრამ წააგებს სულს.
მოვიყვან ჰაბემასის მეტაფორას ამ ნახტომის შესახებ, სადაც იგი შემოქმედების ადორნოსეული გაგების სურათს ხატავს. თანამედროვე შემოქმედებას იგი ადარებს აქტიობას მზვერავთა რაზმისა, რომელიც დაზვერვითი მიზნებით უცნობ ადგილას დაბინავდება, თავს იგდებს რა მოულოდნელ და საშიშ შეჯახებათა საფრთხეში, იპყრობს ჯერაც აუთვისებელ მომავალს და იძულებულია ორიენტირდეს, ე.ი. - მიმართულება ეძიოს უცნობ ადგილას რუკის გარეშე. ჰაბემასს აქ დაავიწყდა ეხსენებინა კომუნიკაციის შანსის სრული გამორიცხულობის, ასევე - გარედან რამენაირი დახმარების შეუძლებლობის შესახებ. ამ და ზოგიერთი სხვა დამატებით უფსკრულის ხატი კიდევ უფრო სრული იქნებოდა.
ხელოვნების სწავლება შეუძლებელია, მაგრამ გზათა გაყვანა, ნახტომისათვის ადგილის მომზადება შესაძლებელია. საჭიროა ცნობიერების პროვოცირება ღირბულებათა მიმართ დაბნეულობაზე, უკანასკნელი საიდუმლოსაკენ ველური, აულაგმავი ლტოლვის გაღვივება.
იქ, იმ გასუფთავებულ სივრცეში, შორს კულტურული ტრადიციებისაგან, სუფევს ჩვენი ინდივიდუალობის მიზეზი. სწორედ აქედან შობს იგი - მხატვარი - თავისი ობიექტის ჟესტის, დამოკიდებულობის უნიკალურობას. კუტურა აქ მხოლოდ სამზარეულოში მოფუსფუსე ერთგული მოახლეა, რომელიც პატრონის რეცეპტებითაა და განკარგულებით ამზადებს საკვებს. მხოლოდ ასეთი ადგილიდან გვევლინება ყველაზე იშვიათი და დიადი სასწაული დედამიწაზე - "უშუალო პირადი განცდა". მხოლოდ ამ დროს, სიტყვა მხატვარი აღარ ნიშნავს ოდენ "პროფესიას", არამედ უკვე გულიხმობს ნიჭიერი ადამიანის დანიშნულებასა და მისიას - ყოველდღიური ყოფის მადლსმოკლებულ რუტინაში ჭეშმარიტების პიროვნული განცდის დღესასწაულის კაშკაშა ნაპერწკალი დაამკვიდროს.
ა კ ა დ ე მ ი ა
შორეული წარსულის საბერძნეთში, სინათლითა და სინორჩით სავსე მის ბაღებში აკადემია ბერძენი მოგვის წინამძღვრობით შემოქმედებითი აზრის საუფლოს წარმოადგენდა. ეს აზრი, ეს მოაზროვნე აზრი (როგორც ჰაიდეგერი უწოდებდა) არ გამოაცალკევებდა საკუთარ თავს სივრციდან, არც ცდილობდა გაფორმებულიყო როგორ საგანი, როგორც ფასეულობა, როგორც გაცვლითი სისიდე. ის შეჰხაროდა საკუთარ ძალას, ტკბებოდა უნარით გამოეცალკევებინა დროსა და სივრციდან წარუვალი ხატები. სიხარული განმსაზღვრელი იყო მოაზროვნე აზრის შემოქმედებაში. ასეთი იყო აზრი აკადემიაში.
ჩვენი დროის მიჯნასთან ვითარება რადიკალურად შეიცვალა. აკადემიამ იკისრა ლოგოსის განყენებული და ამაღლებული (ისტორიულად გაფორმებული) ხატის ერთარდერთი და სრულუფლებიანი რეპრეზენტატორის მისია. ეს ხატი განასახიერებდა ცოდნის ურყევ ავტორიტეტს, წარმოადგენდა მას როგორც რაღაც საგნობრივს, როგორც ერთგვარ კონკრეტულ ყოფას - აბსულუტური ღირებულების მქონე. ამგვარი აკადემიის ხატი სახიფათო ხდებოდა ჩვენთვის თავისი სტატიურობით, ქედმაღლობით, თავისი ეროგენტულობით, სრულყოფილებაზე პრეტენზიით. მან იწყო ჩვენგან გაღმერთების, მორჩილების, ქედისმოხრის მოთხოვნა. განთავისუფლება საკუთარი თვითობის ტვირთისაგან - სოკრატეს მიხედვით, ცოდნაში ნებისმიერი გარჯის ერთადერთი მიზანი - სრულებით იქნა დავიწყებული. მოაზროვნე აზრის ანცი სიხარული, მისი უსაზღვრო თავისუბლებისმოყვარეობა აქ მხოლოდ დაცინვას, უკეთეს შემთხვევაში გაუგებრობას იწვევდა. ამ სიტუაციას ჰაიდეგერი ასე გამოეხმაურა: " ნუ ეძებთ ფილოსოფიას უნივერსიტეტებში".
ჩვენს დღეებში, ვითარებაში, როდესაც მოდერნისტული პრობლემატიკა განუწყვეტელი განახლების მისი ვიტალური მოთხოვნილებით სრულად იქნა ლეგიტიმირებული კულტურულ ცნობიერებაში, როგორც ინსტიტუცია, პირველი აკადემია დაემხო, მან ნგრევა იწყო, მის ისტორიულად ქედმაღალ აურას აქა-იქ ბზარები გაუჩნდა. ვეება ხის ჩრდილქვეშ სინათლის ათინათი ათამაშდა, ჰაერი გათბა. თანდათან გამოჩნდა მოაზროვნე აზრისა და მგრძნობიარე გრძნობის ოაზისები, თუმცა სითყვა " აკადემიის " აურა ჯერაც არ გაწმენდილა, იგი კვლავ აღძრავს მოწიწებულ შიშსა და თრთოლვას, ზოგჯერ კვლავ ითხოვს უპირობო პატივისცემას. მისი ხატი ჯერ კვლავ შორსაა ხსენებული ბაღის ხატისაგან, ბაღისა სადაც ყველაფერი ფორმირების ექსტატიურ დინამიკას ექვემდებარებოდა, სადაც ხელოვნება მხოლოდ სიხარულსა და აღმაფრენას იწვევდა, რომელსაც არაფერი ჰქონდა საერთო მონურ თაყვანისცემასა და ლეგიტიმირებულ ფორმათა თუ ავტორიტეტთა გაღმერთებასთან. მაგრამ მსგავსება თვალსაჩინოა და ასევე საგულისხმოა აკადემიის, როგორც ვეება ჩრდილმფენი ხის - სასიხარულო თამაშთათვის განკუთვნილ, სამყაროს ყველა საიდუმლოთა მომცველ ნათლით მოსილ ველად რეკონსტრუქციის ტენდენცია.
მ ხ ა ტ ვ ა რ ი
სიტყვა მხატვარი - როგორც ცნება და როგორც სოციალური სტატუსი, გაგებულ უნდა იქნეს როგორც ერთგვარი ფუნდამენტალური, ( თავისი ღირებულებით ) მაგრამ, მიუხედავათ ამისა, რაც არ უნდა პარადოქსალურად ჟღერდეს, მხოლოდ დროებითი ორიენტაცია, რომელიც გადალახულ უნდა იქნეს და მთელის ღიაობაში საკუთარი თავის აღმოჩენისაკენ სულის მიზანმიმართული მოძრაობის პროცესის წიაღ უნდა დარჩეს.
ხელოვნებაში ჩვენ გვხვდება მრავალი ლამაზი მაგალითი ასეთი მოძრაობის, დაძლევის, ასევე - აღსრულებისა.
ჩვენ გვახსოვს, რომ დიუშანი წინააღმდეგი იყო მისთვის მხატვარი ეწოდებინათ. და ამაში არაფერია ეროგენტული; მას უბრალოდ, ესმოდა, რომ სიტყვა "მხატვარი", როგორც საზოგადოებრივ ცნობიერებაში დამკვიდრებული პერმანენტული და დაუსრულებელი სოციალური სტატუსი, არ შეესაბამება ამ თვითგამაბათილებელი ( ცნობიერი და ზემოთხსენებული მოძრაობის ფარგლებში ) ცნების რეალურ ფუნქციას. ეს რეალური ფუნქცაა - იყოს ერთ-ერთი შესაძლო ფუნდამენტალურ ორიენტაციათაგან და მხოლოდ ეტაპი - ზემოთ აღწერილი სულის წინსვლითი მოძრაობისას.
როგორღაც უხერხულია, მიამიტური ახირებულობადაც კი მოჩანს - უწოდო მხატვრები ან განსაზღვრო როგორც მხატვრის პროფესიონალური კარიერა ის, რაც ვან-გოგმა, გოგენმა, როდკომ, რეინჰარტმა, დიუშანმა, ბოისმა განვლეს. აფსურდია ეცადო - მხატვრული აქტივობისა და მხატვრული მიზნების ჩარჩოებში მოაქციო მათი ნოსტალგიური ლტოლვა სრული და უპირობო პრეზენტულობისაკენ.
ამგვარ ადამიანთა ბედისწერებში სახეზეა შეუფასებელი მაგალითი საბოლოო აღსრულებისაკენ მოუხელთებელი სწრაფვის პროცესში ცნება " მხატვარზე " ორიენტაციის დაძლევისა.
დიუშანმა ამგვარი გადალახვა ( " მხატვარზე " ორიენტაციისა ) მდუმარების ნაპირზე დაასრულა.
ბოისმა საკუთარი თავი სოციალურისადმი მსხვერპლში გახსნა.
ვან-გოგმა და გოგენმა გვერდი აუარეს ამ ორიენტაციას ( მოძრაობის წარმოუდგენელი ინტესიობით ) საზღვრისაკენ - სიკვდილისაკენ, როგორც უკანასკნელი და ნათელი გამოსავლისაკენ მიმართებით.
უორჰოლთან ეს ორიენტაცია ფასეულობათა სრულ გათანაბრებაში და ამგვარად სათამაშო სივრცეში გასვლით გამოიხატა.
სეზანს თავისი მხატვრული არტიკულაცია მთა "sent viqtoir" - ის არამხატვრული მასის სამსხვერპლოზე მიაქვს ძღვნად. მასში იგი ჰპოვებს საკუთარ - როგორც მხატვრის აღსასრულს და გამოუთქმელის სრულ პრეზენტულობაში აღიდგენს თავს.
მათ ვერ უწოდებ უბრალოდ მხატვრებს იმის დამატების გარეშე, რაც ცხადს გახდიდა მათ შემდგომ მისწრაფებას ახლა უკვე გამოუთქმელისაკენ. რატომ არ შეიძლება ვუწოდოთ მათ, მაგალითად, ადორნოს მიხედვით " სამსხვერპლო პარტიზანები ", ან თუნდაც " მებრძოლი ბერები ". ვფიქრობ ჩვენს დროში ეს სახელები უფრო სარწმუნოდ ჟღერს, უკიდურეს შემთხვევაში, ბევრად უფრო მართლად.
მაგრამ საქმე ხომ არა შერქმეულ სახელებში, არამდ მისწრაფებათა სწორ გაგებაში, მათ სწორ აღქმასა და შეფასებაშია.
ყოველივე ზემოთთქმულის შემდეგ ზემოთ აღწერილ კონტექსტში მასხრულ უგვანობად წარმოგვიდგება ( ყოველ შემთხვევაში, მე წარმომიდგება ) სახე მხატვარი-selebrity-სა, ( ამ საზღაურგადახდილი და უკვე დაჯილდოვებული მოკვდავისა ). ეს რაღაც დეზერტირობის, უწმინდური სინდისის, აღუსრულებელი ვალის მსგავსია. აკი არ განვიცდით ასეთ მტრულ დამოკიდებულებას მსახიობ-selebrity-ისთან დაკავშირებით, ამ სტატუსით იგი თავისი ბუნებით, მისიით წარმოგვიდგება. აქ, ხელოვნებაში, მისიას დასასრული არ გააჩნია - როგორც სკორსეზეს ფილმში " ქრისტეს უკანასკნელი ცდუნება ". იესო თავის მსხვერპლშეწირვაში ჯვარზე ბოლომდე უნდა დარჩეს - ეჭვების გარეშე გავიდეს პირობითად დასაზღვრული და ჩვენს მიერ ესოდენ შესისხლხორცებული სივრცის მიღმა, უკან მოიტოვოს ყველა პირობითი კმაყოფილება, ბედნიერების, სიყვარულის ყველა პირობითობა. ყველაფერი, რაც ახლა ჩამოვთვალეთ, მსახიობთა ხვედრია ( პირობითი თამაშები მათი საქმეა ), ხოლო ორიენტაცია " მხატვარი " - ესაა გზად სამსხვერპლო რიტუალისათვის შეჩერება და კვლავ - გზის განგრძობა.
" როდესაც კარი გაიღება, ქვას, რომლითაც აკაკუნებდნენ, უბრალოდ აგდებენ - იგი საჭირო აღარაა " ეს ძენის გამოთქმაა და ნებისმიერ აზრს, ნებისმიერ ფორმას, ნებისმიერ ცნებას, ნებისმიერ სტატუსს ეხება; ყველაფერი ეს მხოლოდ საშუალებაა დანიშნულების ადგილზე მისაღწევად. ასეთივეა ვითარება სიტყვა, ცნება და სტატუს " მხატვართან " მიმართებით - იგი განქრვებადი ნისლია.
შემდგომ რაღაა, იქ, საზღვრს მიღმა, მხატვრის, ხელოვნების მიღმა ?
პასუხი იმედისმომცემია, მაგრამ არა მარტივ ჭკუათათვის.
" ვედებში " ნათქვამია: " გასხივოსნების მიღწევის შემდეგ დატკბი ღვინით, ცხენებითა და ქალებით*. მოუხელთებელი, გონმიუწვდომელი პარადოქსია. ეს რა ცინიკური შემობრუნებაა, რა შეურაცმყოფელი ხუმრობა - " ვედებთან " თანხმობით ამდენი ასკეზისა და სიბრძნეში გარჯის შემდეგ. ვის შეუძლია გაიგოს ეს მეტაფორა, ეს შეუბოჭავი თავისუფლება და ახლა უკვე აღსრულებული ალქიმია აკი ის რაც ჩვენთვის მხოლოდ მოხმარების საგანია, აქ ფერს იცვლის და შეუბღალავ საკრალურ თამაშად წარმოგვიდგება. ღმერთთან და სამყაროსთან ერთად, ანუ - ერთობაში, ანუ ერთში, განუყოფელში, სადაც თავად ვარ ცხენიც, ღვინოცა და ქალიც.
ბ ო ლ ო ს ი ტ ყ ვ ა ო ბ ა
არსებობს მოსაზრება, რომ ხელოვნება - თამაშია, რომ მისი საზრისი არის თამაში. ეჭვი არაა, სამყაროს საზრისი თამაშია. მაგრამ თამაში პირობით სივრცეში - ყოველთვის პირობითი თამაშია და მათგან საუკეთესონი, ნამდვილ თამაშთა სიმულაციებია. მაგრამ ნამდვილი თამაშები იქაა - გარღვევის მიღმა, " მეფე სოლომონის ქებათა ქებაში ". მათ დამსახურება სჭირდება.
სიმულირება სახალისო და საამოა, ერთობ თავშესაქცევი, მაგრამ - სიბრიყვეა. ეს სამეფო სამოსია გლახაკის სხეულზე. ერთადერთი რეალური სარგებელი, რასაც სიმულაციისაგან შეიძლება ველოდეთ - ისევ და ისევ საილუსტრაციო მასალაა.
ლარს ტრიერსის " იდიოტში " ნამდვილი იდიოტი მხოლოდ ერთი აღმოჩნდა, ის, ვისაც ნამდვილი ტკივილი ტანჯავდა და არა პირობითი, არა ინტელექტუალურ-სიმულაციური არამედ, უბრალოდ, ტკივილი. მოგებულიც მხოლოდ ის დარჩა. სწორედ მან დააღწია თავი პირობით სივრცეს.
დანარჩენები... " დაე, მკვდრებმა იზრუნონ საკუთარ მკვდრებზე ".
