Powered By Blogger

Tuesday, June 15, 2010

კარლო კაჭარავა

ილიაზდი და თანამედროვეობა 

ამას წინათ მამუკა ჯაფარიძემ მათხოვა 70-იანი წლების ერთ-ერთი ყველაზე უფრო მნიშვნელოვანი ევროპული რეტროსპექტივის უზარმაზარი კატალოგი. ეს იყო გამოფენა: `20-იანი წლების ტენდენციები~, რომელიც 1977 წლის 14 აგვისტოდან 16 ოქტომბრამდე გაგრძელდა დასავლეთ ბერლინში, ერთდროულად ახალ ეროვნულ გალერეაში, ხელოვნების აკადემიაში და შარლოტენბურგის ციხე-სიმაგრის დიდ ორანჟერეაში. გამოფენაზე გერმანელებისათვის დამახასიათებელი სკურპულოზულობით წარმოდგენილი იყო თითქმის ყველაფერი XX ს-ის 20-იანი წლების ევროპული ხელოვნების შესახებ. ცხადია გამოიფინა ილიაზდის რამოდენიმე ნამუშევარიც შესაბამისი დოკუმენტაციით. მხოლოდ ერთია გულდასაწყვეტი: კატალოგის ბოლოს, ავტორთა ბიოგრაფიული ცნობების ნუსხაში ილიაზდის შესახებ მითითებულია: `_ დაიბადა1894 წელს თბილისში (რუსეთი)”. ბედის ირონია სწორედ ის არის, რომ ამგვარ ჩვენთვის შეურაცმხყოფელ შეცდომებს თითქმის ყოველთვის კანონზომიერი თუ არა სიმბოლური ხასიათი აქვს; რამდენიც არ უნდა იყვირონ ჩვენმა პატრიოტებმა მთელი დანარჩენი სამყაროს ჩვენდამი მტრულ გულგრილობაზე, იქნებ ამ უსიამოვნო ფაქტითაც კიდევ ერთხელ ცხადდება შემდეგი: `ქართველი ლათინური კვარტლიდან~ ეკუთვნის მთელს მსოფლიოს, რომელიც ერის სულიერი მამობის კომპლექსებით დაავადებული ინსტიტუციონალიზირებული ლიტერატურისა და ხელოვნების `დიად~ წარმომადგენელთა მრავალწლიანი ძალისხმევის შედეგად XX ს-ის ბოოლს საბოლოოდ მკვდარ ზონად იქცა თანამედროვე მსოფლიოს ლიტერატურის და ხელოვნებისათვის.ილიაზდის თანამედროვე, შესანიშნავი ქართველი ფილოსოფოსი კოტე კაპანელი თავისი `სოციალური ესთეტიკის საფუძვლების~ წინასიტყვაობაში XIX ს-ის მეორე ნახევარში ქართული კულტურის ევროპისკენ გარკვევით გადახრას რომ ახასიათებს აღნიშნავს: `ლიტერატურასა და ხელოვნებაში შემოდიან არა სალაღობოდ, არა ნათესავებისა და ნაცნობების გასართობად, არამედ გარკვეული სოციალურ-ფილოსოფიური იდეებით, საზოგადო მოღვაწეობისა და შემოქმედების ახალი ზრახვებით, ახალი მიზნებით. მაგრამ სიახლის მიმდინარეობა ცხოვრების საჭიროებამ თანდათანობით პოლიტიკურ-სახელმწიფოებრივი ზრუნვისაკენ გადახარა და ქართული კულტურის ფენებში ჩარჩა ცუდი წარსულის ნალექი წოდებრივი პრეტენზიების და `უჩემოდ ვით იმღერეთას~ სახით. ხოლო საერთაშორისო მოძრაობათა ჰაერეთი სულ სხვა მიმართულებით ეძახის ქართულ შემოქმედებას~.კოტე კაპანელის მიერ დახატული დროება ავისმომასწავებლად ჰგავს ჩვენი საუკუნის დასასრულს _ `მე ასე მინდა!~, `მე ასე მომწონს!~ ან `ასე ვხედავ~, შესაძლებლად უფრო თავხედურად ნათქვამი ქცეულა დღესაც მართლა `რჩეულთა~ გასართობად მიჩნეული `კულტურის~ მთავარ `კონცეფციად~. სოციალური რეალობის დანახვისა და ობიექტივიზაციისათვის გაწეული ყველა მცდელობა განზრახ მიჩუმათებულია და შეცვლილი მხოლოდ ბოროტების შემცველი მითით ქართველთა განსაკუთრებული, სხვათათვის უცნობი, ზღაპრული ურთიერთთანაცხოვრების მითით. ამ მითს თუ დავუჯერებთ სოციალური დიფერენციაცია ჩვენში არ არსებობდა და არც იარსებებს, ქართველთა დიდი უმეტესობა მოცულია რაღაც განსაკუთრებული მხოლოდ მისთვის მისაწვდომი ღვთისმოსაობით: ყველა ერთნაირად ფიქრობს, ერთნაირად ლოცულობს და ამგვარ `ქართულ სივრცეში~ ადგილი არ არის პიროვნებისა და მისი უფლებებისათვის _ ყველაფერი ეს ენთუზიაზმით ეწირება ეროვნული განსაუთრებულობის იდეოლოგიას. ეს მარტივი სტერეოტიპი მხოლოდ არსებული არაადმიანური ურთიერთობების და უსამართლობების დაკანონების იარაღია. ეს `იდეოლოგია ოპერირებს პროვინციული მაღალფარდოვნების შემამკობელი ღვარჭნილი, არქაიზმებით გაბუნდოვნებული, დეგენერატული მეტყველებით, კრიტიკა და კრიტიკული აზროვნება გაიგივებულია ამგვარი ბოდვების მეშვეობით ერთმანეთის ხოტბა-დიდებით შემკობასა და წყევლა-კრულვიან ლაზღანდარობასთან.ილიაზდის ადგილი ასეთ საქართველოში არ არის და არც იქნება. მისთვის დამახასიათებელი კრიტიკის პათოსი და ულმობლობა ყველაზე უფრო მემარცხენე რუს ავანგარდისტებსაც კი აკრთობდა და მუდამ შეძენილი გამოცდილების კრიტიკული გადაფასებისაკენ მოუწოდებდა.ილიაზდის `ვსიოჩესტვო~ (რომლის შესახებ მოხსენება მან 1913 წლის 5 ნოემბერს, ნ. გონჩაროვას გამოფენის დახურვაზე წარმოთქვა) მიჩნეულია დადაიზმის თავისებურ წინამორბედად რუსეთში. `ვსიოჩესტვოს~ უმთავრეს მეთოდად ილიაზდის მიერ გამოცხადდა ხელოვნების ყველა ძველი, მანამ არსებული ფორმების გამოყენება და მათი თავისუფალი კომბინირება. ბენედიქტ ლივშიცი თავის წიგნში იხსენებს, რომ ილიაზდი `ცოცხლად მარხავდა~ იმ დროისთვის თითქოს ჯერ ჯანმრთელ რუსულ ფუტურიზმს თავისი საჯარო გამოსვლებით. ის იყო `ასლინი ხვოსტის~ და `მიშენის~ ჯგუფების მთავარი თეორეტიკოსი და როგორც ყველაფრიდან ჩანს სხვა და სხვა, იმ დროს ძალზე პოპულარულ დისპუტებში მ. ლარიონოვის გამოსვლების ტექსტთა თანაავტორი ან ისნპირატორი (საგულისხმოა, რომ ილიაზდიმ ლარიონოვისა და გონჩაროვას შესახებ მონოგრაფიაც ელი ეგანბიურის ფსევდონიმით დაბეჭდა). ილიაზდის განსაკუთრებულ ავტორიტეტზე მეტყველებს იმავე ბ. ლივშაცის მოგონებებში შემონახული ცნობა იმის შესახებ, რომ მ. ლარიონოვი და ნ. გონჩაროვა, რომლებიც ფუტურისტებთან დაპირისპირებისას `ფერწერის ფრონტზე~ თავიანთ თავს `ლუჩისტებს~ უწოდებდნენ, ე.წ. `თეორიულ-ფილოსოფიურ დაპირისპირებათა ფრონტზე~ ილიაზდისეული `ვსიოჩესტვოს~ წარმომადგენლებად ინათლებოდნენ.ილიაზდის `ვსიოჩესტვო~, რომლითაც სრულიად ახალგაზრდა პოეტი და მხატვარი დაუპირისპირდა ფუტურისტებისთვის ტიპურ რადიკალიზმის აბსოლუტიზაციას, საზოგადოდ, კაცობრიობის კულტურისადმი მეცნიერულ-რეტროსპექტულ მიდგომას გულისხმობდა. ამ ნიშნით ილიაზდი თანამედროვე პოსტმოდერნისტული პლურალიზმის ერთ-ერთი წინამორბედია.საგულისხმოა, რომ ილია ზდანევიჩი კარგი მეცნიერი და სიძველეთა მკვლევარიც იყო. 1917 წელს მან მონაწილეობა მიიღო ე. თაყაიშვილის მიერ ტაო-კლარჯეთში ქართული ძეგლების შესწავლისთვის მოწყობილ ექსპედიციაში. მოგვიანებით 1931 წელს პარიზში მან ისევ გააგრძელა ექვთიმე თაყაიშვილთან ერთად ამ ექსპედიციის მასალებზე მუშაობა და მათი გამოფენაც მოაწყო პარიზის დეკორატიული ხელოვნების მუზეუმში. `ილია ზდანევიჩი ყოველთვის მონაწილეობდა ბიზანტისტთა ყოველწლიურ ყრილობებზე, რომლებზეც ცდილობდა ყურადღება მიეპყრო თურქეთის ტერიტორიაზე მოხვედრილ ქართველ ეკლესიათა სავალალო მდგომარეობისათვის. მსოფლიოს საუკეთესო ბიზანტისტები მას თავის კოლეგად მიიჩნევდნენ~ _ წერს ფრანგი მეცნიერი რეჟის გეირო.1972 წელს პარიზში გამოვიდა ილიაზდის წიგნი `ნიკო ფიროსმანიშვილი~ პიკასოს მიერ შესრულებული ფიროსმანის პორტრეტით. ამ წიგნის გამოცემამდე ორმოცდაათი წლით ადრე, სწორედ ძმები ზდანევიჩები და პირველ მსოფლიო ომში ტრაგიკულად დაღუპული მათი მეგობარი ლე დანტიუ გახდნენ ფიროსმანის აღმომჩენნი და პირველი ქომაგნი.ილიაზდის პიროვნება განუწყვეტლივ თან ახლავს თბილისური ავანგარდის ისტორიით და პრობლემებით დაინტერესებულ ყველა ჩვენთაგანს _ ის ჩვენი ბიოგრაფიის ნაწილია. თავის დროზე ლიტვაში, პალანგაში პეტერბურგელი ხელოვნებათმცოდნე ბატონი ერასტ კუზნეცოვი მესაუბრებოდა მისი კოლეგის ბატონ იური გერჩუკის საინტერესო გამოკვლევაზე ილიაზდის შესახებ. მე ამის თაობაზე ბატონ დიმიტრი თუმანიშვილს მოვწერე და უკვე მომდევნო წელს ქართული ხელოვნების საერთაშორისო სიმპოზიუმზე ი. გერჩუკმა წაიკითხა მოხსენება ილიაზდის თბილისური პერიოდის წიგნების შესახებ. მოგვიანებით 1991 წლის შემოდგომაზე, მოსკოვში ტ. კოლოდზეის ბინაში ილიაზდის ცხოვრების საინტერესო, ნაკლებადცნობილ ეპიზოდებს გვიამბობდა მე და ნიკო ლომაშვილს ბელგიაში მცხოვრები ქალბატონი შჩერბატოვა-ჯორჯაძე.პარიზში ილიაზდის ტრადიციის გამაგრძელებლად ვგულისხმობთ ძმებს, ლუკა და გელა წულაძეებს.თბილისში, წლევანდელ ბნელსა და მშიერ ზამთარში მისი ცხოვრებისა და ხელოვნების მაგალითის გახსენებით უკვე მერამდენედ აღელვებული ილიაზდის სადღეგრძელოს სვამდა მხატვარი ყარამან ქუთათელაძე, გარემოცული ილიაზდის თაყვანისმცემელთა შესაძლოა მცირერიცხოვანი, მაგრამ საკმაოდ ეგზალტირებული ჯგუფით.ილიაზდის ფიგურა ყოველთვის მოჩვენებასავით მოულოდნელად ჩნდებოდა: მისი თანყოფნის ეფექტი ყოველთვის გასაოცარია `საერთაშორისო მოძრაობათა ჰაერეთისაკენ~ მობრუნების მრსულველთათვის.

1994 წ.