ნაციონალური სამოსი

კაცობრიობის კულტურის ისტორიაში მნიშვნელოვან და უძველეს მონაპოვარს წარმოადგენს სამოსის დამზადება-გამოყენება. ტანსაცმლის მასალა, ფორმა, ფერების შეხამება, მისი ტარების იერი გვიჩვენებს ხალხის ეკონომიური და სულიერი განვითარების დონეს. თბილ ქვეყნებში ადამიანებს ადვილად შეეძლოთ მცენარეული მასალით (ხის კანი, ბალახი, ფოთლები) გასულიყვნენ იოლას, იქ კი, სადაც ზომიერი და განსაკუთრებით ცივი ჰავა იყო, აუცილებელი გახდა სიცივისაგან დამცავი ეფექტური საფარველის მოპოვება. უძველესი ხანის ადამიანი სამოსად უთუოდ ნადირის ტყავს იყენებდა, თუმცა ხმარებამდე ტყავს განსაკუთრებული დამუშავება სჭირდებოდა. მით უმეტეს, რომ რაც არ უნდა კარგად ყოფილიყო დამუშავებული, ნოტიო ჰავაში ის სწრაფად ლპებოდა, სიცხეში კი - ხმებოდა. ამდენად, მისი ხმარება ყველა შემთხვევაში რთული იყო. სად და როდის იქნა თავდაპირველად მიღწეული ტყავის დამუშავება და გამოყენება, ეს გარკვეული არ არის.

ნეოლითში უკვე გაჩნდა პრიმიტული ქსელვა და მასთან დაკავშირებული ქსოვილის სამოსად გამოყენება.

საქართველოში ჩატარებული არქეოლოგიური გათხრების დროს, ბევრ ადგილას აღმოჩნდა ქსოვილის ნაწილები. სავარაუდოდ, ეს იყო ჩვენი წინაპრების სამოსი. მაგალითად, კოლხეთში ჩატარებული არქეოლოგიური გათხრების შედეგად აღმოჩნდა ძვ.წ. XIII-XIIსს. ქსოვილის ნაშთები, რომლებიც სელისგან არის დამზადებული. შემთხვევითი არც ის უნდა იყოს, რომ ანტიკური ხანის მწერლების ცნობების თანახმად კოლხეთი განთქმული იყო მსოფლიოში ყველაზე მაღალი ხარისხის სელის წარმოებით.

იმ მასალებს შორის, რომლებიც სამოსლის ისტორიის გასარკვევად გამოდგებიან, უმთავრესი მნიშვნელობა ენიჭება ეთნოგრაფიულ მასალას. ის ყველა სხვა წყაროსთან შედარებით, შეიცავს რეალურად მოცემულ ჩაცმულობის ფაქტურას, თარგებს, დამზადების პროცესებს, ჩაცმა-დახურვის წესებს და ა. შ. ხალხის მიერ საუკუნეთა მანძილზე გამომუშავებული სამოსის სახეები შესაძლებლობას იძლევა თვალი მივადევნოთ ჩაცმულობის ისტორიის განვლილ საფეხურებს. 

ჩაცმულობის ისტორია ისტორიული მეცნიერების ერთ-ერთი დამხმარე დარგია. მისი შესწავლა საშუალებას გვაძლევს უკეთესად გავეცნოთ ხალხის ყოფა-ცხოვრებას და ზნე-ჩვეულებებს.

თვითოეულ ეპოქაში ქსოვილები და სამოსელი საუკეთესო მასალას იძლევიან ხალხის მატერიალური და სულიერი კულტურის შესასწავლად. ხალხის ჩაცმულობაში მეტ-ნაკლებად აისახება მისი ეკონომიური თუ სულიერი ვითარება.

ქართული ჩაცმულობის ისტორიის შესასწავლად მეცნიერებს მრავალმხრივი მასალა გააჩნიათ. ეს არის როგორც არქეოლოგიური და ეთნოგრაფიული მასალები, ასევე იკონოგრაფიული ძეგლები, წერილობითი წყაროები და საკითხისადმი მიძღვნილი სპეციალური ლიტერატურა.

შეძლებისდაგვარადად განვიხილოთ თვითოეული მათგანი. დავიწყოთ იკონოგრაფიული ძეგლებიდან. ისინი რამდენიმე სახისაა: 1. ძეგლები, რომლებზეც რელიეფურადაა გამოსახული ადამიანის ფიგურა და სხვადასხვა სახის ორნამენტი. 2. ბეჭდები. დოკუმენტზე პირადი ან სახელმწიფო ბეჭდის დასმა უძველესი დროიდან ხდებოდა. ამ ბეჭდებზე კი, როგორც წესი ამოკვეთილი იყო მფლობელთა სახელები, ინიციალები, წარწერები, დევიზები, ზოგჯერ კი სიმბოლური ნიშნები და მფლობელთა პორტრეტებიც კი. 3. საფლავის ქვები, რომლებზეც ხშირად საკმაოდ დეტალურად არის ამოკვეთილი გარდაცვლილის გარეგნობა და ჩაცმულობა. 4. ქართული ნუმიზმატიკა: მონეტები, რომლებზეც გამოსახულია ამა თუ იმ მეფის ფიგურა. 5. ჭედური ხელოვნება. განსაკუთრებით აღსანიშნავია XIIს. II ნახევრის ოქრომჭედლების ბექა და ბეშქენ ოპიზრების ნამუშევრები. 6. ფერწერითი იკონოგრაფია. ფრესკები, წმინდანთა ხატები და ა. შ. 

წყაროთა მეორე კატეგორიას განეკუთვნება წერილობითი ძეგლები. ეს არის ისტორიული და ჰაგიოგრაფიული თხზულებები, სიგელ-გუჯრები, მზითვის წიგნები, მოგზაურთა აღწერილობანი, მემუარები და სხვ.

მესამე კატეგორია არის ქართული ჩაცმულობის ისტორიისადმი მიძღვნილი ლიტერატურა.

ქართული ჩაცმულობის ისტორიისათვის უძვირფასეს წყაროს წარმოადგენს ვახუშტი ბატონიშვილის ნაშრომი ,,აღწერა სამეფოსა საქართველოსა”, რომლის შესავალსაც მან უწოდა ,,ზნენი და ჩვეულებანი საქართველოსანი”.

ამ საკითხზე გამოკვლევები აქვთ ს. მაკალათიას, ნ. კახიძეს, ი. ციციშვილს და ა. შ. ასევე აღნიშნულ საკითხთან დაკავშირებით ცნობები მოეპოვებათ უცხოელ ავტორებსაც.
ჩვენამდე მოღწეული წყაროებიდან გამომდინარე, შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ქართული ხალხური ჩაცმულობის განვითარებას ხანგრძლივი გზა აქვს გავლილი. ტანსაცმლისათვის საჭირო მასალა, აჭრილობა, ფერები, ჩაცმისა და ტარების წესები განპირობებული იყო კლიმატურ-გეოგრაფიული, სოციალ-ეკონომიური, სამეურნეო-საყოფაცხოვრებო პირობებით. ზოგიერთი ამ ფაქტორთაგანი (მაგალითად, სოციალ-ეკონომიური) პერიოდულად ვითარდებოდა და იცვლებოდა, ამის მიხედვით კი იცვლებოდა ძველი ტიპის ტანსაცმელიც. ყველაფერი ეს კარგად აისახა ეთნოგრაფიულ ყოფაში.

ცნობილია, რომ ტანსაცმელი თავისი შემადგენელი ელემენტებით ასახავს ხალხის ყოფას. ის წარმოადგენს ნივთიერი კულტურის ისეთ მონაცემს, რომელიც ხალხის ყოფის თავისებურებებს თვალნათლივ წარმოაჩენს. მაგალითად, მეურნეობის სახეობის შესაბამისად საქართველოს მთასა და ბარში ისტორიულად ტანსაცმლის სხვადასხვა სახე შემუშავდა და ამას ჯერ კიდევ ძველი ბერძენი გეოგრაფი სტრაბონი აღნიშნავდა.

მისი აღწერილობიდან ვიცით, რომ იმდროინდელი ქართლის მოსახლეობა ოთხი სოციალური ფენისაგან შედგებოდა და რა თქმა უნდა, ეს სოციალური განსხვავება ჩაცმულობაშიც პოულობდა თავის გამოხატულებას. თუ ხალხის ძირითადი მასა ხალხურ ტანსაცმელს ატარებდა, სამეფო სახლის წევრები და წარჩინებულები თავიანთი ჩაცმულობით მკვეთრად გამოირჩეოდნენ ხალხის მასისაგან.

წყაროები იმასაც მოწმობენ, რომ ადრინდელი ფეოდალური ხანის ქართველთა ზედა ფენების ჩაცმულობა მკვეთრად განსხვავდება ხალხური ჩაცმულობისაგან, რაც ხშირად მეზობელი ქვეყნების გავლენა იყო.

დროთა განმავლობაში მაღალი წოდების ჩაცმულობამ მეზობელი ქვეყნების თურქეთის, ირანის, არაბეთის, ბიზანტიის თუ სხვა გაბატონებული კლასების მოდების გავლენა განიცადა, ხალხური ჩაცმულობა კი უფრო მეტად ეროვნულ სახეს ინარჩუნებდა.

აღსანიშნავია ისიც, რომ საერთო ეროვნული ჩაცმულობის გარდა, საქართველოს ზოგიერთ კუთხეში გამომუშავდა კოსტუმის თავისებური ტიპი. გარდა ამისა, იყო კოსტუმი სხვადასხვა წოდებისათვის, პროფესიისათვის, ხელოსნისათვის, გლეხისათვის, ვაჭრისათვის, სასულიერო პირისათვის, სამგზავრო, მხედრისათვის, სპორტსმენისათვის, საზეიმო, საქორწინო, გათხოვილი და გასათხოვარი ქალისათვის, სამონადირეო და ა. შ.

შესაძლებელია ასევე საქართველოში გავრცელებული ტანსაცმელი ერთმანეთს დავუპირისპიროთ გეოგრაფიული ნიშნითაც. მაგალითად, მთიელთა და ბარელთა ჩაცმულობა. ასევე განსხვავებულია აღმოსავლეთ და დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობის ჩაცმულობაც, რაც ძირითადად კლიმატური პირობებით არის განპირობებული. აღმოსავლეთ საქართველო კონტინენტური, ხოლო დასავლეთ საქართველო სობტროპიკული ჰავით ხასიათდება, აქედან გამომდინარე დასავლეთ საქართველოს ბარში შედარებით მსუბუქად იცვამდნენ.

ყოველდღიური ტანსაცმლის დამზადებას ძველად თითქმის ყველა ქალი ახერხებდა, მაგრამ გარკვეული სოციალური ფენა ჩასაცმელისათვის ხელოსნებს იწვევდა. ტანსაცმლის მკერავი ხელოსნები ისხდნენ როგორც ქალაქებში, ისე სოფლებში. ისინი კერავდნენ სხვადასხვა მასალისა და დანიშნულების ტანსაცმელს.

როგორც ისტორიული დოკუმენტებიდან ჩანს, უკვე შუა საუკუნეებიდან ხელოსნები ტანსაცმლის დასამზადებლად იყენებდნენ როგორც ადგილობრივ, ისე უცხო ქვეყნებიდან შემოტანილ ქსოვილებს. XVII-XVIIIსს. მზითვის წიგნებში არაერთხელ არის ნახსენები სპარსული, ინდური, ფრანგული, ინგლისური და რუსული ქსოვილისაგან დამზადებული სამოსი.

XIX საუკუნიდან ქართველთა ჩაცმულობაში გარკვეული ცვლილებები იწყება. რუსეთის საშუალებით საქართველოში ფართოდ ვრცელდება ევროპული ტიპის ჩაცმა-დახურვა. პირველ ხანებში ეს ცვლილება მხოლოდ მასალას შეეხო, შემდეგ კი უკვე ტანსაცმლის ელემენტებშიც გადაინაცვლა. ამავე პერიოდში გავრცელებას იწყებს მზა ნაწარმიც, რომლის პირველი მომხმარებელიც ქალაქის მაცხოვრებლები, და ისიც მაღალი წოდების წარმომადგენლები, იყვნენ.

XIXს. რაც უფრო მეტად იზრდებოდა ფაბრიკული ქსოვილების წარმოება და მისი შემოტანა გარედან, მით უფრო ეცემოდა შინამრეწველობის დარგები. XIXს. ბოლოსათვის ტანსაცმლის ძირითად მასალად ფაბრიკული ქსოვილების გამოყენებამ გარკვეული ზეგავლენა მოახდინა საქართველოს ცალკეული კუთხეების ჩაცმულობის ტრადიციულ ფორმებზე. თუ ადრე ტანსაცმლის მასალად გამოიყენებოდა შალის, აბრეშუმის, სელისა და ბამბის შინ ნაქსოვი ქსოვილები, ახლა რუსეთისა და ევროპის ქვეყნებიდან უხვად შემოდიოდა სხვადასხვა მანუფაქტურა, რამაც დააკნინა შინამრეწველობის გზით ქსოვილის დამზადების ხელობა და XXს. I მეოთხედში მხოლოდ მთის ზოგიერთ რაიონში იქსოვებოდა სატანსაცმლე შალი (სვანეთი, რაჭა, ქართლის მთიანეთი, ხევსურეთი, ფშავი, თუშეთი). 

ცოცხალ ეთნოგრაფიულ ყოფაში დღემდე შემონახულია საქსოვი დაზგებიც, რომელთა საშუალებითაც მზადდებოდა საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში სელის, კანაფის, ბამბის, შალის, აბრეშუმისა და სხვა ქსოვილები.

ჩაცმულობაში ცვლილებები პირველ რიგში ბარის მოსახლეობას შეეხო. ქალაქებში და ქალაქური ტიპის დასახლებებში ჩნდებიან ევროპული ტიპის ტანსაცმლის მკერავები, სამაგიეროდ კი მცირდება ჩოხა-ახალუხის მკერავთა რიცხვი. სოფლის მოსახლეობა ჩოხის ნაცვლად რუსულ მაზარას (სამხედრო ჩასაცმელი) იცვამს.

ევროპული მოდის გავრცელების მიუხედავად, რომელიც ძირითადად სოციალურად აღზევებულ ფენაში იყო გავრცელებული, მოსახლეობის ფართო მასები ისევ ძველი ქართული ტანსაცმლით იმოსებოდნენ.

ქართული ტანსაცმლის შემადგენელი ძირითადი ნაწილები იყო: ქალის კაბა: საკუთრივ ქართული კაბა, ქათიბი, დოლბანდი, ტალმა, პერანგი, შეიდიში, დაბლატანი, ახალუხი, წინდა, მესტი ანუ ჩუსტი, ქოში, ფლოსთი, ჩიხტიკოპი ანუ გაურჯელა, თავსაკრავი, ყაბაჩა, ლეჩაქი ანუ ჩიქილა, მოსახვევი, ბაღდადი და სხვ. აქვე უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ ჩვენს ხელთ არსებული მასალების მიხედვით ცნობილი ხდება, რომ ახალგაზრდა ქალისათვის მიღებული იყო თეთრი, ვარდისფერი, ნარგიზისფერი, იისფერი ტანსაცმელი. შუა ხნის ქალბატონებისათვის - ლურჯი, სოსანი, უნაბისფერი, შინდისფერი, ალუბლისფერი, ლაჟვარდისფერი. ხანში შესული მანდილოსნებისთვის კი - შავი, რუხი, ნაცრისფერი, ლურჯი, თალხი ფერები.

საერთოდ, ქართული კაბის შემკულობაში მცენარის ორნამენტები და გამოსახულებები სჭარბობდა. ეს იყო მუხის ტოტი რკოთი, ვაზი, პურის ძნები, ვარდები და ასევე ცხოველების ორნამენტები, თევზები (როგორც ნაყოფიერების სიმბოლო), ფრინველები და სხვ. 

მთის ზოლის მოსახლეობის ტანსაცმელს კი უმეტესად სხვადასხვა გეომეტრიული ფორმის ორნამენტები ჰქონდა.

რაც შეეხება მამაკაცის ეროვნულ კოსტუმს, ჩოხა-ახალუხს, მისი შემადგენელი ნაწილები იყო: პერანგი, ქვედა საცვალი, ახალუხი, ჩოხა, შარვალი, ქუდი, სარტყელი. აუცილებელი იყო ქამარ-ხანჯალიც.

ქართული სამოსი განსაკუთრებით კარგად აქვს აღწერილი ვახუშტის თავის ნაშრომში “აღწერა სამეფოსა საქართველოსა,” სადაც დაწვრილებით აქვს აღწერილი როგორც მამაკაცის ასევე ქალის ტანსაცმელი. ამის შესახებ ის წერს: ,,ხოლო შემოსილ არიან ქართველნი და კახნი ერთ-რიგად: თავს სკლატისაგან ანუ შალისაგან ქუდი გრძელ-წვრილი, ბეწვეული, აფროსანი; ტანს კაბა ლარისა, სკლატისა ანუ ჩოხისა, მუხლით ქვემომდე, მაზედ სარტყელი, შიგნით საგულე ბამბიანი კაბის უმოკლე, პერანგი აბრეშუმისა, ბანძისა ანუ ტილოსაგან, უგრძე კაბისა და კისერი სრულად მჩენი; ნიფხავი აბრეშუმისა ანუ ბამბისაგან ანუ ტილოსა. არამედ ცხენსა ზედა მოსიათ საწარმართული და მოგვნი, თვინიერ მისსა - არა. ფერხთა პაიჭი და წუღა ტყავისა ანუ სკლატისა, ხოლო მაშია სპარსული; უმცირესთა ჩუსტი და ქალამანი. კვალად ტყავ-კაბა კაბისაგან უმოკლე და ტყავი ზამთარს დიდი... ქალთაცა მსგავსად, გარნა სარტყელთა წვერნი ჩამოშვებულნი და მას ზეით კაბა-ახალუხი ამოჭრილი და თვინიერ პერანგისაგან კიდე არა რაი ჰფარავს და პერანგი მჭირვალი, ხორცის მჩენელი, უპაიჭოთ ნიფხავი და ფერხზედ წუღა მაშია; ხოლო თავი ქალწულთა: კავნი თავისისავე თმისა ღაწვსა ზედა და ქუდი ანუ ლეჩაქი. არამედ ქმროსანთა კავსა ზედა ჭაწვს აძესთ თმა შეწნული, მსხვილი, იმიერ და ამიერ და ყბას ქვეშ მარგალიტით შემზადებულს ამოიდებენ და თხემსა ზედა შეიკურენ და ჰბურავთ მასზედ ლეჩაქი. კვალად სამკაულნი იციან მრავალგვარნი, ზოგნი თვისნი და ზოგნი სპარსთანი. ზამთარ კაცთა და ქალთა ქათიბი, ტყავი და ტოლომა, ბეწულნი; გარნა, ქალთა კაბა და ტყავი ვიდრე მიწამდე. ხოლო იმერთა მცირედ რაიმე განიყოფების, არამედ ქუდი მცირე ნაჭრისაგან, რომელი არა ბურვით, განა მდებარე არს თხემსა ზედა და ზამთარს მოსიათ ტოლომა ოსმალური. ხოლო მესხთა დიდებულთა ვითარცა ოსმალთა და გლეხთა, რომელთამე ვითარცა ბერძენთა და რომელთამე ვითარცა ქართველთს გლეხთა”.

ვახუშტი არ კმაყოფილდება მხოლოდ თანამედროვე სამოსის აღწერილობით და უფრო ადრინდელი ხანის ჩაცმულობისა და ყოფა-ცხოვრების სურათსაც გვიხატავს. Aმის შესახებ ის ამბობს: ,,არამედ პირველ ერთმეფობასა შინა სცმიათ სხვაგვარ: თავს ქუდი გრძელი, რომლისა კუნჭული ბეჭსა ზედა მცემელი და გრძელბეწოსანი, პერანგი ბერული ტილოსი, საგულე და კაბა გრძელი კოჭამდე უღილოდ, მას ზედა სარტყელი ფოჩჩაშვებული, ტყავი დიდი სახელ-ვიწრო და ფერხთა ზედა მოგვი, ვითარცა იცნობიან ნახატებითა ზედა”. 

XIXს.-ის II ნახევრისათვის, დამახასიათებელი ეროვნული ჩაცმულობის პარალელურად (ქართული ჩოხა და ქართული კაბა) არსებობას განაგრძობდა ძველი ქართული ეთნიკური წარმომავლობის ტანსაცმელიც. მათ შორის წარმოდგენილი იყო უნიკალური, ზოგჯერ კი სულ მცირე მიკრორაიონში გავრცელებული მხოლოდ მისთვის დამახასიათებელი ტანსაცმლის სახეები, რომლებიც უკავშირდება ძველი ქართული ჩაცმულობის საწყის ფორმებს.

ფშავი

ხევსურეთი

თუშეთი

მთიულეთი

ხევი

რაჭა

სამეგრელო

მესხეთ-ჯავახეთი

ფშავი
დღეს ფშავის მოსახლეობის ძირითადი ნაწილი ფაბრიკული სამოსით იმოსება. ადგილობრივი შალისაგან იკერება მამაკაცის ჩოხა და დედაკაცის ჯუბა. მოხუცები უფრო ,,ჯიგრიან” თალხი ფერის სამოსს ატარებენ, ახალგაზრდები კი ,,ლალაფერს” (მხიარულს). საცვალზე ქალები იცვამენ გრძელსა და გვერდებჩაჭრილ ფერად პერანგს, რომელსაც გულზე ფერადი აბრეშუმის ,,სამხრე” აკერია, ნაპირზე შემოვლებული აქვს ,,მაშინით” (საკერავი მანქანა) ნაჭრელი ,,პერანგის ზენა” და ამოჭრილია რამდენიმე საღილური. პერანგის საყელო მაღალია, ნაპირზე გრეხილი აქვს შემოვლებული და წინ ჯვარედინად ღილები და ფულები აკერია. ასეთ პერანგს ,,ყელღილიანს” უწოდებენ. პერანგი ძირითადად წითელი ან ალისფერია. მას კერავენ სატინისაგან, შეძლებულები კი - აბრეშუმისაგან.

პერანგზე აცვიათ ,,საგულე”, მოკლე და გრძელსახელოიანი ზედატანი, რომელიც შეკერილია სატინისაგან და შემკულია ფერადი მძივებით და ვერცხლის ფულებით.

საგულეზე მეორე მოკლე ზედატანს ,,პალტოს” იცვამენ, რომელიც წელშია გამოყვანილი, აქვს სარჩული და გრძელსახელოებიანია. ეს ზედატანი წინ გახსნილია და საყელო-ნაპირები გადმოწეული აქვს. მკერდზე აკერია არშია, რომელზეც ღილები და აბაზიანებია დაკერებული. ქვეშ იცვამენ ნაოჭიან წითელ ან ლურჯ კაბას, რომელიც საკმაოდ განიერია და ქვეშ არშია აქვს მოკერებული. კაბაზე იფარებენ შავ სატინის ,,ფასტამალს”. მისი ბოლო ფერადი ძაფითაა მორთული და ზედ გამოსახულია ვარსკვლავისა და ჯვრისმაგვარი ფორმები.

წელზე უკეთიათ ქამარი. ძველად ვერცხლის ბალთიან ქამარს ატარებდნენ, დღეს კი ტყავის ბრტყელ ქამარს ხმარობენ.

ამ ტანსაცმელზე იცვამენ აგრეთვე სარჩულიან ქათიბს. ეს არის წინ გახსნილი, უკან წელში გამოყვანილი და ნაოჭიანი ჩასაცმელი.

ძველად ქალებს ,,ფაფანაკი” სცმიათ. ეს ყოფილა მოკლე, წელში გამოყვანილი სამოსი გაჭრილი სახელოთი. შინაურობაში ქალები თურმე ჯუბასაც ატარებდნენ. ჯუბას ბოლოში შალის არშია - ,,ქუქუმო” ჰქონია შემოვლებული.

რაც შეეხება ქალის თავსაბურავს, ქალები იხურავენ ,,თავჩითას” და ქიშმირის მოსახვევს. თავჩითას სამკუთხედად მოკეცავენ და ისე იხურავენ, მის ორ ყურს კი შუბლზე გაინასკვავენ. თავჩითას ყურებზე ზოგჯერ შებმული აქვს მძივები. თავჩითას მოხდა და თავშიშველი გავლა ქალისათვის სირცხვილი იყო.

ძველად ქალებს ჩიქილა ხურებიათ. ეს იყო სამკუთხედი და ბოლოში შემოვლებული ჰქონდა ,,ფესვი” (ფოჩი), რომელიც თურმე ქალს კოჭებამდე სწვდებოდა. ზოგჯერ ჩიქილაზე ხელსახოცს, დღესასწაულზე კი ქიშმირის შალს იხვევდნენ. 

ფეხზე ფშავლებს ეცვათ ჭრელი წინდები და ქალამნები. ფერად ტანსაცმელს ძირითადად გასათხოვარი ქალები და ახალი პატარძლები ატარებდნენ. გათხოვილები და ხანშიშესული ქალები კი შავ ტანსაცმელს იცვამდნენ და სამკაულებსაც არ ხმარობდნენ.

დღესდღეობით, გასათხოვარი ქალები და პატარძლები იკეთებენ სამკაულებს: ჯაჭვს, ვერცხლისფულებიან შიბს, მძივს, საყურებს, ბეჭდებსა და სამაჯურებს.

რაც შეეხება მამაკაცებს, მათ აცვიათ ,,სამხრე” დაჭრელებული ფერადი პერანგი. სამხრე ერთი ან ორენიანია, მასზე გამოსახულია ყვავილოვანი და გეომეტრიული ფიგურები. საყელოზე კი ჯვარედინად აკერია ღილები.

პერანგზე იცვამენ წინ გახსნილ, უსახელო მოკლე საგულეს. საგულე შეიძლება იყოს სხვადასხვაფერი, რაც შეძლების მაჩვენებელია. საგულეზე იცვამენ მოკლე ახალუხს. ახალუხის ჯიბეში უდევთ სათამბაქოე, რომელიც მძივ-ღილებით არის შემკული.

ახალუხზე იცვამენ გრძელ და ნაოჭიან ჩოხას. ზამთარში კი ატარებენ ბეწვჩაბრუნებულ ტყავს. ხმარობენ ასევე ტოლისაგან შეკერილ ქულაჯას. თავზე ახურავთ ჭავლიანი ქუდი, რომელიც გრძელბეწვა ცხვრის ტყავისაგან იკერება და წოპიანია. ზოგიერთები ნაბდის თუშურ ქუდსაც ატარებენ. წელზე შემორტყმული აქვთ ვერცხლისბალთიანი ქამარი, რომელშიც ხანჯალს იკეთებენ.
ფეხზე იცვამენ ჭრელ წინდას და ქალამანს.

ტანისამოსს ძირითადად ქალები კერავენ. თვითონვე ქსოვენ ტოლს და ამზადებენ ძაფებს. ხმარობენ ბუნებრივსა და ქიმიურ საღებავებს. ქიმიურ საღებავებს ყიდულობენ, ბუნებრივს კი სახლში ამზადებენ. მაგ. ყვითელი ფერის მისაღებად ხმარობენ ხაქოლს (ბალახია) და ლებს (მოთეთრო მიწა), შავი ფერისათვის ხმარობენ თავშავა ბალახს, რკინის წიდს, მურყანის ქერქს და ძაღას. მწვანე ფერი ჯერ ყვითლად იღებება და შემდეგ ავლებენ ლილაში, ცისფერის მისაღებად კი ნაცრის ნადუღში ხსნიან ლილას და ა.შ.

ფშაველებს ლამაზად ჩაცმა უყვართ განსაკუთრებით ქორწილსა და ხატობა-დღეობებში და ამისათვის თითო ხელი ტანსაცმელი ყველას აქვს შენახული.

ფშაური ტანსაცმელი, განსაკუთრებით მამაკაცის ჩაცმულობა, ძალიან წააგავს მთიულურს.

ხევსურეთი 
ძველ ხევსურულ ტანსაცმელს ,,ტალავარი” ეწოდება. ასეთი ტალავარი შინ მოქსოვილი ტოლისაგან (შალისაგან) იკერება, რომელსაც ხევსური ქალები თვითონ ამზადებენ. ტალავარის შეკერვა და მორთვა აქ თითქმის ყველამ იცის, ამაში ქალებს პატარაობიდანვე ავარჯიშებენ. ხევსურული ტალავარის შეკერვა ძნელი არ არის, რადგან მისი ფორმა უცვლელია და დიდსა და პატარას ერთნაირი ტალავარი აცვია. ტალავარი იკერება ხელით, რადგან მის დასამზადებლად საჭირო ტოლი უხეშია და მანქანით მისი კერვა ძნელია. ამიტომ მანქანით მხოლოდ ბამბის ქსოვილს კერავენ, ტალავარი კი ხელით იკერება.

ქალის ტალავარში მთავარია ,,სადიაცო” კაბა რომელსაც ქალები ტიტველ ტანზე იცვამენ. ის შავი ან ლურჯი ტოლისგან იკერება. არის მთლიანი და მოკლე, მისი საყელო წინ ამოღებულია, გულის პირი ,,ფარაგა” კი ფერადი ძაფით მოქარგული და მძივ-ღილებითაა შემკული. ფარაგას აკერია ფერადი შალის ზიკებით და ჭრელი ზოლებით მოქარგული ,,სამწყვეტლო”. სამწყვეტლო და ზიკი ცალკე იკერება და იქარგება და მერე აკერებენ ფარაგაზე.

გასთხოვარ ქალს სადიაცოს ფარაგა ბოლომდე აქვს შეკრული, მისი გახსნა სირცხვილია. ეს ქალს უნამუსობაში ჩამოერთმევა. გათხოვებისა და შვილის შეძენის შემდეგ კი ქალს შეუძლია გახსნილი ფარაგა ატაროს. სადიაცოს ქვეშ შემოკერებული აქვს ფერადზოლიანი ,,ქოქომი”, რომელიც უკან ლამაზად არის ასხმულ-დაკეცილი და ,,ნაჩაფი” ეწოდება.

სადიაცოზე ქალებს აცვიათ ,,ქოქლო”. ეს არის წელიანი და მოკლე ჩასაცმელი, რომელიც შავი ტოლისაგან იკერება და სახელო გაჭრილი აქვს. ქოქლოს საგულე და კალთის პირი შემკულია დაკბილული ფერადი შალის ნაჭრებით. ზურგი და ბეჭები კი ,,ხატებით” (ჯვრებით) არის დაჭრელებული. წელზე ქოქლოს ,,აზლოტი” აქვს ასხმული. აზლოტი მჭიდროდაა ასხმული და მოძრაობის დროს ლამაზად იშლება.

ზამთარში სადიაცოზე ,,ტყავს” იცვამენ. ეს არის ცხვრის ბეწვჩაბრუნებული ტყავისაგან შეკერილი მოკლე სამოსი.

ფეხებზე იცვამენ საქალამნე თათს (წინდას) და პაჭიჭს, რომელსაც ბოლოზე შემოვლებული აქვს წვრილი გრეხილი ,,შილიფა”. წინდაზე ქალამანს იცვამენ, სტუმრად წასასვლელად კი ,,ამოკერებულ თათს” ხმარობენ. (ასეთ თათს ძირზე ტყავი აქვს ამოკერებული).

ხევსურ ქალებს თავზე ,,სათაურა” ახურავთ. ეს არის ჩიხტის მსგავსი თავსაბურავი, რომელიც ბამბის ნაჭრისაგან იკერება და შემდეგ მატყლით იტენება. სათაურა მრგვალია და მას საკუდურით თავზე მჭიდროს იდგამენ. მისი შუბლი გეომეტრიული ფიგურებითაა ნაკერი. გათხოვილი ქალები სათაურაზე მანდილს იხვევენ.

მანდილი ფოჩიანია და მოქარგულია აბრეშუმის სახეებით. გასათხოვარი ქალი მანდილს არ იხურავს და მხოლოდ სათაურას ატარებს. მაგრამ გათხოვდება თუ არა, მანდილს შემოიხვევს. ახალ პატარძალს მამის სახლში შეუძლია უმანდილოდ სიარული, ქმრის სახლში კი - სირცხვილია. ასევე არ შეუძლია უფროსთან მანდილის მოხდა, ვერც ქმრის ნათესავებს მიეგებება უმანდილოდ, ეს უზრდელობაში და უპატივცემულობაში ჩაეთვლება.

ხევსურეთში მანდილს ყველა პატივს სცემს. ჩხუბის დროს ქალები მოჩხუბარეებს თავიანთი მანდილით აშველებენ და მანდილის შელახვა აქ დიდი სირცხვილია.

დღეს ხევსური ქალების უმეტესობას მოკლე თმა აქვს, ძველად კი ,,ნაჭაპნი” (ნაწნავი) ჰქონიათ, რომელსაც წვრილად იწნავდნენ და შუბლზე იხვევდნენ.

ამ დროს ხევსურეთში სათაურა არ ხცოდნიათ, მის მაგივრად ,,ჭანჭიკის ხელსახოცს” ხმარობდნენ. ეს იყო გრძელი და ვიწრო ბამბის ქსოვილი. მას შუბლზე და უკან დახვეულ თმაზე მაგრად შემოიკრავდნენ და ბოლოებს მხრებზე ჩამოუშვებდნენ.

შემდეგ, როდესაც თმის გაყვითლების ,,მოდა” შემოსულა, ქალებს თმის შეჭრა დაუწყიათ, რადგან გრძელი თმის გაყვითლება ძნელი იყო. მოკლე თმაზე კი ჭანჭიკის ხელსახოცი ვერ დგებოდა და ამიტომ შემოიღეს მანდილის დასამაგრებლად ჩიხტის მაგვარი სათაურა.

ხევსურ ქალებს სამკაულებიც უყვართ. გულ-მკერდს იმშვენებენ ვერცხლის შიბით, რომელზეც ვერცხლის ფულები და ჯვრებია ასხმული. თუმცა შიბი ძვირად ფასობს და მას მხოლოდ შეძლებულები ატარებენ. მაჯაზე ვერცხლის სალტეებს იკეთებენ, თითებზე კი - ბეჭდებს. ყურებზე უკეთიათ სამ-სამი ვერცხლის რგოლის საყურე.

რაც შეეხება მამაკაცებს, ისინი იცვამენ პერანგს, რომელიც შავი ტოლისაგან იკერება. მისი ყელი ამოღებულია, კალთის გვერდები კი - ჩაჭრილი. მას ,,სამხედროს” უწოდებენ. სამხედროს ნაპირს შემოვლებული აქვს დაკბილული ფერადი შალის არშია.

პერანგის საბეჭდური საგანგებოდ იკერებოდა და მამაკაცის პერანგის მთელი სილამაზე ,,ნაჭრელას” მიხედვით ფასდებოდა. ნაჭრელა ორი სახის იყო: აბრეშუმის ნაჭრელა და ნაჭრის ნაჭრელა. აბრეშუმის ნაჭრელა უფრო ლამაზია, მაგრამ მისი დამზადება უფრო ძნელია და უფრო ძვირადაც ფასობს. აბრეშუმის საბეჭდური ტილოზე იკერება. ამისათვის საბეჭდურზე ტილოს დაადებენ და ზედ ნაჭრელას კონტურებს შემობლანდავენ. შემდეგ იღებენ წმინდა ნემსსა და ფერად აბრეშუმის ძაფს და შეუდგებიან საბეჭდურის მოქარგვას. გამოჰყავთ გეომეტრიული ფიგურები, ჯვრები და ა. შ. ყველაფერი ეს დიდ დროსა და შრომას მოითხოვს და სწორედ ამიტომაც ძვირად ფასობს. გარდა ამისა აბრეშუმი ძნელი საშოვნელია ხევსურეთში და ამიტომ ვისაც აქვს, ყველა უფრთხილდება. დღეს აბრეშუმის ნაცვლად საბეჭდური “ნაჭრით” იკერება.

პერანგზე კაცები ჩოხას იცვამენ, რომელიც შავი ან ლურჯი ტოლისაგან იკერება. ჩოხის გული ამოღებულია, რომ პერანგის საბეჭდური კარგად გამოჩნდეს. ის წელში გამოყვანილია და უკან ასხმული აქვს ნაოჭები, რომელსაც ,,აზღოტს” უწოდებენ.

ქვეშ იცვამენ ტოლის შარვალს. მოხუცებს კი აცვიათ ტოტ-განიერი ,,მუქასარიანი” შარვალი. მუქასარს ახალგაზრდები არ იცვამენ. გრძელ და ჩატანებულ შარვალზე ისინი პაჭიჭებს იკეთებენ. პაჭიჭები ტოლისაგან იკერება და ორივე მხარე დაჭრელებულია ფერადი ფიგურებით. პაჭიჭს მუხლის თავზე ,,საწვივეთი” იკრავენ. ფეხზე აცვიათ წინდა და ყელიანი ქალამანი ,,ხუნჩა”. თავზე იხურევენ მრგვალ ნაბდის ქუდს. წელზე არტყიათ ქამარ-ხანჯალი.

ხევსურეთში ჩაცმას და კარგ იარაღს დიდ მნიშვნელობას ანიჭებენ. ქალის ტალავარი ერთი თვე იკერება და მას 10 მ. ტოლი სჭირდება. ტალავარს ხევსური ქალი ყოველ წელიწადს იმზადებს. ტალავარი 2 წელიწადს ძლებს. შეძლებულ ხევსურ ქალს ოცამდე ტალავარი აქვს.

მამაკაცსაც ტალავარს ქალები ყოველწლიურად უკერავენ. ხევსურული ტალავრის დამზადება ბევრ მატყლსა და მძიმე შრომას მოითხოვს, განსაკუთრებით კი მამაკაცის ტალავარი, თუმცა დღეს ხევსური მამაკაცების სამოსში შეერია სხვანაირი ტანსაცმელი, ფშავური ახალუხი, ხალათი, ჩექმა და სხვ. იცვამენ ფაბრიკულ სამოსსაც, მაგრამ ერთი ხელი ხევსურული ტალავარი ყველას აქვს შენახული.

რაც შეეხება ქალებს, ისინი ამ მხრივ უფრო ჩამორჩენილები არიან და ფაბრიკულ სამოსს ნაკლებად ეტანებიან, თუმცა მაინც იცვამენ რა თქმა უნდა.

ტალავარს ორ თვეში ერთხელ რეცხავენ უსაპნო და ცივი წყლით. 

ხევსურეთის დღევანდელ საზოგადოებრივ-ეკონომიურ პირობებს უკვე არ შეესაბამება ხევსურული ტალავარი, რომლის დამზადებაც დიდ შრომას და ბევრ მატყლს მოითხოვს, თანაც თავისი სიმძიმით ხელს უშლის სხეულის თავისუფალ მოძრაობას.

საზოგადოდ ხევსურულ ნაქსოვ-ნაჭრელას ახასიათებს ღია ფერების სიჭარბე და ჯვრებისა და გეომეტრიული სახეების სხვადასხვაგვარი კომპოზიციები. ჯვრის ეს ელემენტები ხევსურულ ტალავარზე გადასულია ვერცხლის შიბებიდან, რომლებიც ჯვრებითაა შემკული. ჯვარი, როგორც ქრისტიანობის სიმბოლო და ბოროტების დამთრგუნველი ნიშანი ჩვენში ყოველთვის იყო გავრცელებული და ცრუმორწმუნე ხევსურიც კი იკერებდა ჯვრებს თავის ტალავარზე.

ხევსური ქალები თვითონ ქსოვენ შალს (ტოლს). ხევსურული ტოლის ბუნებრივი ფერებია: თეთრი, შავი და წითელი, მაგრამ იციან ტოლის შეღებვაც. ამისათვის ხმარობენ როგორც ბუნებრივ, ისე ქიმიურ საღებავებს.

შავი ფერი იღებება ძაღისა და მურყანის ქერქის ნადუღში.

წითელი ფერი იღებება მუხის ქერქში და ლებში. აგრეთვე ენდროში. 

ლურჯ ფერს ლილაში ღებავენ, ყვითელს - წერთხალში და შაბში. მწვანე ფერი იღებება წერთხალისა და ლების წვენში. სხვა ფერებს კი ქალაქიდან შემოტანილ ქიმიურ საღებავებში ღებავენ. 

თუშეთი
დღეს თუშეთში ახალი თაობა იმოსება თანამედროვე ფორმის ტანსაცმლით, მაგრამ ქალებს თავზე ჯერ კიდევ ახურავთ ,,კუჭურაცი” და მანდილი. თქვენ შეიძლება ნახოთ ახალგაზრდა თუში ქალი მოკლე კაბაში, მაღალქუსლიანი ფეხსაცმლით და თავზე კუჭურაცითა და მანდილით. თუში ქალი დღემდე ვერ ურიგდება მანდილის მოხდის შესაძლებლობას, მანდილი ხომ ქალის ნამუსად ითვლება.

კუჭურაცი მიტკლისაგან იკერება. ის ჩიხტის მაგვარია და თავზე მისამაგრებელი სალტეები აქვს მიკერებული. მისი ,,შუა თავის კვერი” მატყლითაა გატენილი და ზედ შემოვლებული აქვს ქინძისთავის დასაბნევი გრეხილი. ამ კუჭურაცის მიზანია თავზე მანდილის დამაგრება.

რაც შეეხება მანდილს, ის არის განიერი და გრძელი. იკერება შავი უსახო სატინისაგან და სამკუთხედი ფორმისაა. როგორც წესი, ის არის სადა და გაუწყობელი. მანდილს აქვს ორი ყური - ,,ზედიყური” და ,,ქვედიყური”, რომლებიც საკმაოდ გრძელია. დახურვის წინ თუშის ქალი ჯერ კავებს ჩამოუშვებს. ძველად გასათხოვარ ქალს ჩამოშვებული ჰქონია ოთხი “კოწოლი” (ნაწნავი), გათხოვილს კი - ორი ,,კოწოლი” და ორი ,,კიკინო” (კავი). შემდეგ თავზე დაიდგამს კუჭურაცს, კავებს გაისწორებს და მანდილს იხურავს. ამისათვის ჯერ იღებს მანდილის ქვედიყურს და თავ-შუბლზე ისე შემოიხვევს, რომ კუჭურაცის სალტეები არ გამოჩნდეს. მასზე შემოიკრავს შავი სატინის შუბლის სალტეს - ,,თავსაკრავს”, რომლითაც მანდილს ნაოჭი უკეთდება.

შემდეგ იღებს მანდილის ზედიყურს და მანდილს თავზე წამოიხურავს. მანდილი რომ არ გადავარდეს, მას კუჭურაცზე ქინძისთავით ამაგებენ.

დღეს მანდილს მხოლოდ გათხოვილი ქალები ატარებენ, ძველად კი გასათხოვარ ქალებსაც ჰხურებიათ, ოღონდ კუჭურაცის გარეშე. მამაკაცისათვის კუჭურაცის დანახვება სირცხვილი იყო, ამიტომ ცოლი კუჭურაცს ქმართან ვერ მოიხდიდა. გაცვეთილ, ძველ კუჭურაცსაც კი ქალები ჩუმად სადმე აგდებდნენ, რომ მამაკაცს არ დაენახა. ასევე ,,თაკილი” (სირცხვილი) იყო მამაკაცთან მანდილის მოხდა, ამიტომ ქალებს მანდილი ყოველთვის ზედ ეკეთათ და ღამეც კი მანდილით წვებოდნენ. მანდილს ყველა იმდენად დიდ პატივს სცემდა, რომ ,,ტკეცილაობის” (ჩხუბის) დროს ქალები შუაში მანდილს აგდებდნენ და მოჩხუბარეებიც მაშინვე წყვეტდნენ ჩხუბს. უნამუსობისათვის ძველად ქმარი ცოლს მანდილს მოხდიდა, მანდილ-კუჭურაცზე დააფურთხებდა, რაც ქალის უდიდესი შეურაცხყოფა იყო.

მოხუცი თუშის ქალები დიდი ხნის განმავლობაში იცვამდნენ ძველებურ უბიან კაბას. თუში ქალის კოსტუმს შეადგენს: პერანგი, ფარაგა, უბიანი კაბა, “ჩოხა,” მუხლსაფარაცი, ქათიბი და ტყავკაბა.

პერანგი არის მოკლე და გრძელსახელოებიანი ჩასაცმელი, რომელიც იკერება მიტკლისაგან. მისი წვრილი საყელო ზოგჯერ მოქარგულია. პერანგზე იცვამენ მოკლე და უსახელო ,,ფარაგას”. ფარაგა იკერება ბამბის ან სატინის ქსოვილისაგან. მის საგულეზე დაგვირისტებულია ფერადი ხავერდის ან მაუდის ნაჭერი, რომლის საყელო ამოღებულია და ზედ შემოვლებული აქვს ოქრომკერდის გრეხილი. საგულე შემკულია ვერცხლის ,,ჟინჟილოთი”, ძეწკვებით და ფულებით.

მოხუცი ქალები ფარაგაზე იცვამენ უბიან ჩოხას. ეს არის თუში ქალის მიერვე მოქსოვილი ლურჯი ფერის გრძელი და მთლიანი კაბა. ის უბეგახსნილია, უბის ორივე მხარეს დაკერებული აქვს ფერადი მაუდი და შემკულია შიბითა და ჟინჟილოებით, კაბის ბოლო კი მოქარგულია გვირისტიანი ტეხილი ხაზებით ,,ქუქუმოთი.” უბე კარგად რომ დადგეს, კაბაზე იჭერენ წვრილ სარტყელს ,,საჭიკაცს”. დღეს ასეთ მთლიან უბიან კაბას აღარ ატარებენ. უბე გადაჭრილია და პატარძლები როგორც ზედატანს, ფარაგაზე იცვამენ. წინ იფარებენ შავი ან მუქი ფერის ,,მუხლსაფარაცს” (წინსაფარი), რომელზეც შემოირტყამენ შალის სარტყელს. ამ უბიან ჩოხაზე იცვამენ მოკლე სახელოიან და უკან ნაოჭიან შავ ქათიბს, რომელიც რაღაცით მამაკაცის ჩოხას წააგავს. მკლავებზე იკეთებენ ,,სახეულს” (სახელო), რომელსაც ქათიბის მოკლე სახელოში შეიტანენ და ამაგრებენ. სახელო ცალკეა და სამი ნაწილისაგან შედგება: ,,ქუროი”, ,,მაჯაი” და ,,გამოსატეველაცი.” ქურო სხვადასხვა ფერის მატყლისაგან ზოლებად, ,,ზიკებად” იკერება. მაჯა და გამოსატეველაცი კი ფერადი აბრეშუმია. ქუროს ამკობენ ზორნაკით (სირმის გრეხილი), ისკუნტალით (ფერადი აბრეშუმის გვირისტი). ქალის კაბას რამდენიმე ასეთი სახელო აქვს და ქალები მას დროისა და ადგილის მიხედვით იცვლიან. ზამთარში კი ქათიბის ნაცვლად აცვიათ ,,ტყავკაბა”.

ტყავკაბა ბეწვჩაბრუნებული ცხვრის ტყავისაგან იკერება. სახელოსა და კალთას ბოლოში ბეწვი აქვს შემოვლებული. ტყავკაბა წელში გამოყვანილი და კალთებდანაოჭებულია. ძველად მისი სახელო ჩაჭრილი ყურთმაჯიანი იყო, დღეს კი - სწორსახელოიანია.

ფეხზე აცვიათ მატყლის ზოლიანი წინდები, ზემოდან კი მაღალ ან დაბალყელიანი ჭრელი ჩითა. ახალგაზრდობა ყელიან ან მაღალქუსლიან ფეხსაცმელსაც ატარებს.

თუშის ქალებს უყვართ სამკაულებიც. მძივები, საყურეები, ბეჭდები.

თუმცა უნდა ითქვას, რომ თუშური ტანსაცმლის ეს ძველი ფორმა დღეს ხმარებიდან გამოსულია და აქაური ქალები უკვე ფაბრიკული სამოსით იმოსებიან. მოკლე შავი კაბა და გაუწყობელი ზედატანი. ზემოდან კი აუცილებლად აცვიათ მუქი ფერის პალტო. უპალტოოდ თუშის ქალი გარეთ არ გავა, პალტო აქ ზამთარ-ზაფხულ აცვიათ. პალტო მათთვის თანამედროვე ქათიბია და უპალტოოდ გარეთ გასვლა სირცხვილია. 
თუშის ქალებს შავი ტანსაცმელი უყვართ. ფერად სამოსს გასათხოვარი ქალები იცვამენ, მაგრამ გათხოვდება თუ არა ქალი, მაშინვე იმოსება შავი მანდილ-კაბით.

მამაკაცები იცვამენ ჩოხა-ახალუხს. ჩოხა ადგილობრივი ტოლისაგან იკერება, ახალუხი კი - სატინისაგან. ზოგჯერ ახალუხის გულისპირი დაჭრელებულია გეომეტრიულფიგურებიანი ,,ჭირკვენათი”. ძველად მამაკაცებს ახალუხზე სცმიათ მოკლე ,,ჟილეტკა” და მასრებიანი გრძელი ჩოხა, რომელიც უკან დანაოჭებული ყოფილა. ძველად ასევე ეცვათ ჭრელი ტოლის შარვალი, ფეხებზე ჭრელი წინდები და ქალამნები, მუხლებზე კი ეკეთათ პაჭიჭები.

დღეს ახალგაზრდობა ატარებს მოკლე და კოხტად გაწყობილ ჩოხა-ახალუხს. წელზე იკრავენ სევადიან ქამარ-ხანჯალს. ზამთრობით ზემოდან იცვამენ ,,ქათიბს” (ქულაჯას), თავზე კი თუშური ნაბდის ქუდი ახურავთ. აგრეთვე აცვიათ უბრალო შარვალ-ხალათი. ფეხზე იცვამენ აზიურ ჩექმებს, ,,ბოტინკებს”, წუღებს და სხვ.

მატყლი თუშებს საკმაოდ ბევრი აქვთ და ძაფს თვითონ ამზადებენ. რაც შეეხება ძაფის შეღებვას, ქიმიურ საღებავებს ყიდულობენ, თვითონ მხოლოდ სამი სახის საღებავს ამზადებენ: წენგო, შავი და ყვითელი. წენგო ფერის მისაღებად მატყლის ნართს თავშავა ბალახში ხარშავენ და ამოღებისას ნაცარს აყრიან. შავი ფერისათვის თავშავას წვენში ძაღას ურევენ, ყვითელი კი იღებება ფიჭვის ხავსში. 

მთიულეთი
დღეს მთიულეთში უფრო მეტად ფაბრიკული სამოსით იმოსებიან. ფერებიდან უფრო შავი და ლურჯი სჭარბობს. ხანშიშესულები უფრო მეტად შავი ფერის ტანსაცმელს ატარებენ, ახალგაზრდები კი ფერად სამოსს ანიჭებენ უპირატესობას.

მთიული მამაკაცის კოსტუმი შემდეგნაირია: ქვეშ ფერადი და საგულე მოქარგული პერანგი აცვიათ. საგულეზე ფერადი ძაფებით რთული ორნამენტებია ამოქარგული. პერანგის საყელო ღილებით იკვრება.

პერანგზე იცვამენ ჟილეტს, რომელსაც არ იკრავენ. საყელოს ნაპირებს გადმოუწევენ და გახსნილს ატარებენ. ზოგს სამი-ოთხი ჟილეტი აცვია, რაც შეძლების ნიშანია. ჟილეტზე იცვამენ ,,არხალუხს”, რომლის გულისპირიც შავი ძაფის ტეხილი ხაზებითაა ნაქარგი. წელზე უკეთიათ ქამარ-ხანჯალი, თავზე კი ნაბდის ქუდი (თუშური) ახურავთ. მუხლებზე პაჭიჭებს იკრავენ, ფეხზე კი ქალამნებს იცვამენ.

რაც შეეხება მთიულ ქალს, ის იცვამს ნაოჭიან გრძელ კაბას, ზედატანი წელში გამოყვანილია. გუდამაყრელი ქალები ჟილეტებსაც ატარებენ. წინ ,,ფასტამალს” (წინსაფარი) იფარებენ, რომლის არშიაც ფერადი ძაფითაა ნაქარგი. თავზე ხილაბანდსა და თავშალს იხვევენ. ფეხზე კი წინდები და წუღები აცვიათ.

აქაურ ქალებს ძალიან უყვართ სამკაულები. ატარებენ მძივებს, ბეჭდებსა და სამაჯურებს.

მთიულეთში ყველა ქალმა იცის ჭრა-კერვა და ქსოვა. გასათხოვარმა ქალმა საქორწინო წინდები თვითონ უნდა მოიქსოვოს, რომლითაც შემდეგ მაყრებს, ეჯიბს (მეჯვარეს), ნათლიას და ა. შ. ასაჩუქრებს.

თუმცა, ახალი თაობა აქაც ნელ-ნელა თანამედროვე სტილზე გადადის. ფაბრიკულ ქსოვილებთან ერთად მოსახლეობაში ქალაქური მოდაც იჭრება და არა ერთ მთიულ ქალს შეხვდებით მაღალ ქუსლიან ფეხსაცმელსა და თანამედროვე კოსტუმში გამოწყობილს.

ადგილობრივებმა იციან შინაურული წესით საღებავების დამზადებაც. მაგ.: შავ ფერს ამზადებენ მურყანის ქერქის, თრიმლისა და თავშავასაგან. ყვითელს - ჭერთხალის, კოწახურის ძირის და ვაშლის ქერქისაგან. ნარგიზის ფერს - ხახვის ფურცლისაგან და ა. შ. თუმცა იმის გამო, რომ მათი დამზადება ძნელია, ხალხი ქიმიურ საღებავებს ამჯობინებს, მიუხედავად იმისა, რომ შინ დამზადებული საღებავები უსუნო და უფრო გამძლეა. 

ხევი
დღეს მოხევეები იმოსებიან ფაბრიკული ქსოვილისაგან შეკერილი თანამედროვე ფორმის სამოსით. ეს განსაკუთრებით ეხება ახალგაზრდობას. ძველ მოხევურ ტანისამოსს ,,ტარავალს“ მხოლოდ ხანში შესული ქალებიღა ატარებდნენ და ისიც გარკვეულ დრომდე.

მოხევე ქალის ,,ტარავალი” შედგებოდა შემდეგი ნაწილებისაგან: პერანგი, ახალუხი და საგულე.
პერანგი ფერადი ქსოვილისაგან იკერებოდა და მას შიგნით იცვამდნენ. ის გრძელი იყო და მისი საყელო და სახელოები სირმით იყო გაწყობილი.

რაც შეეხება ახალუხს, მას იცვამდნენ პერანგზე. ახალუხის წინა კალთები მორთული იყო სირმის არშიებით, ზოგჯერ კი ოქრომკერდით იყო ნაკერი.

ახალუხი დაბამბული იყო და შიგნით გამოკრული ჰქონდა ფერადი სარჩული. ზოგი ახალუხი კი დაუბამბავი და მოკლე იყო. მოკლე ახალუხს მთლიანი გული ჰქონდა და ოქრომკერდითა იყო ნაკერი. მას ,,სარდგას” უწოდებდნენ. მისი კალთა გაჭრილი იყო და შეკრული იყო სირმის გრეხილის ხლართებით. ასეთი ახალუხი ჩვეულებრივ ზურგზე იკვრებოდა.

ზოგჯერ ახალუხის მაგივრობას ასრულებდა მოკლე ,,ლიფი”, რომელსაც სახელოები არ ჰქონდა. ლიფის გულისპირიც ოქრომკერდით იყო ნაკერი. ლიფის ქვეშ იცვამდნენ მოკლე კაბას, რომელსაც კალთის ბოლოზე შემოვლებული ჰქონდა ოქრომკერდიანი არშია.

ახალუხზე იცვამდნენ საგულეს, რომელიც გრძელი და უკან ნაოჭიანი იყო. წინ ბოლომდე გაჭრილი იყო და სარჩული ჰქონდა გამოკრული. მაჯები კი ოქრომკერდით ჰქონდა მოქარგული. 

საგულეს წელზე იკრავდნენ სირმის ან ვერცხლის ქამარს ,,ჩოფრასტანს”, რომელიც შემკული იყო ვერცხლის ღირკილებით და ვერცხლისავე ბალთით იკვრებოდა.

თავზე ქალები თხელ ლეჩაქს (მანდილს) იხურავდნენ, ახლა კი შავ მანდილს ატარებენ. მანდილზე იკეთებენ თავსაკრავს, ქვეშ კი ჩამოშვებული აქვთ ,,კავი” ან ,,დარალა”.

ძველად მოხევე ქალებს ფეხზე სცმიათ სირმით გაწყობილი წუღები. ზოგი კი ცხვირმოკაუჭებულ ქოშებსაც ატარებდა.

ხელებზე ხელთათმანს ,,ხელის ჯაგებს” იცვამენ. ასევე ხმარობენ სამკაულებს.

დღეს მოხუცი ქალები ატარებენ შავი ფერის ტანსაცმელს. ის უბრალო, სადა, გაუწყობელი ქსოვილისაგან იკერება. ძველებური ტარავალი ფერადია და ძვირფასი ქსოვილისაგან შეკერილი. განსაკუთრებით საყურადღებოა სადედოფლო ტარავალი, რომელიც ფერადი აბრეშუმისაა და ოქრომკერდითაა ნაკერი.

რაც შეეხება მამაკაცებს, მათ აცვიათ ჩვეულებრივი ფორმის ჩოხა-ახალუხი, წელზე უკეთიათ ქამარი. თავზე ახურავთ ქუდი, ფეხზე კი აცვიათ ქალამნები, რომლებსაც თვითონვე ამზადებენ. ამისათვის ძროხის ან ხარის ტყავს ჯერ აშრობენ, შემდეგ კი ,,შოლტებად” ჭრიან. შოლტს ნაცარს მოაყრიან და ხის საფხეკით ბეწვს აცლიან. გასუფთავებულ შოლტს დაკეცავენ, ,,საღენჭელში” ჩადებენ და ,,კედაი”-თ ზელენ.

საღენჭელი ღრმად ამოკვეთილი ქვაა, რომელსაც წვრილი ჯოხი - ,,თავხე” აქვს გაყრილი. საღენჭელი როგორც წესი გამართულია ,,ერობასთან”, სადაც მამაკაცები იყრიან თავს, საუბრობენ და თან ამ საღენჭელზე მუშაობენ. საღენჭელს ორი კაცი ამუშავებს: ერთს დაკეცილი შოლტი უჭირავს და მას საღენჭელში მალ-მალე აბრუნებს, მეორე კედაის აწევ-დაწევით ტყავს ზელს. როცა ტყავი დარბილდება, მას ერბოს ან ცხვრის დუმას წაუსვამენ და ისევ ზელენ, იქამდე, სანამ ერბო არ შეაშრება. გამოქნილ შოლტს თარგზე დაადებენ და ქალამანს გამოჭრიან.

ქალამანი სხვადასხვანაირია: ბანდული, კოხუჯები, ჩაფხატი, მესტი და წუღა.

ბანდულს ძირი გამობანდული აქვს და მას ზამთარში ატარებენ, რადგან ბანდულიანი ფეხი თოვლზე და ყინულზე არ ცურავს.

კოხუჯები - გულამოღებულია და თასმებით “ალახით” არის შეკრული.

ჩაფხატი - ბანდულის ფორმისაა, მხოლოდ ძირი მთლიანი აქვს. 

ქალამანში წინდებს იცვამენ, ზამთრობით კი მთის ბალახს - ,,ქუჩსაც” იგებენ.  

რაჭა
ჩაცმულობის მხრივ მთის რაჭა უკვე თანამედროვე ფორმაზეა გადასული. ბოლო დრომდე ძველ რაჭულ სამოსს მხოლოდ მოხუცი ქალებიღა ატარებედნენ, განსაკუთრებით სოფ. ღებსა და ჭიორაში, დღეს კი აქაც გამქრალია ასეთი ტიპის ტანსაცმელი.

ძველად რაჭველი ქალის ჩაცმულობის კომპლექსში შედიოდა: კაბის მოვალეობის შემსრულებელი პერანგი, რომელსაც ქვეშ იცვამდნენ, დაბამბული ,,ახალუხი” ანუ საგულე, რომელსაც პერანგზე იცვამდნენ. ეს იყო პერანგზე მოკლე, დაბამბული ჩასაცმელი, ,,კაფთარა”, წინსაფარი, სარტყელი.

თავზე ეხურათ თეთრი მიტკლისაგან შეკერილი და უკან ირიბად ჩამოგრძელებული ,,ჩიქილა”, რომელსაც ქვემოთ შემოვლებული ჰქონდა ,,ფოჩი” და ,,ჩიმჩიყი”. ჩიქილაზე იხვევდნენ თავშალს ,,თავსაკონად” წოდებულს.

რაჭველი ქალის თავბურვა საკმაოდ რთული შედგენილობისა იყო. თმას შუაზე იყოფდნენ და ორ ნაწნავს იკეთებდნენ, რომლებსაც სპირალურად დაიხვევდნენ ყურებთან. ამ ვარცხნილობას ,,კოპენებს” უწოდებდნენ. თავზე იდებდნენ ბამბის ქსოვილისაგან შეკერილ ,,ლეჩაქ-ჩიქილას”, მასზე ზემოდან სამაგრად ხმარობდნენ ოთხკუთხა ქსოვილის ფოჩებიან თავსაბურავს.

ფეხზე იკეთებდნენ საწვივეებს, რომელსაც ,,წვივსაკონით”, ,,ლეკვერთხებით” იკრავდნენ. იცვამდნენ წინდებს, წუღებს ,,კვახუჯებს” (უბრალო ქალამანი) და ბანდულებს. ხმარობდნენ ასევე სამკაულებს: ბეჭდებს, გულსაბნევებს და ა.შ.

რაჭული კოსტუმების უმეტესი ნაწილი შავი სატინის იყო, თუმცა იყო ფერადი ფარჩა-ატლასისაგან შეკერილი და მდიდრულად მორთული კოსტუმებიც. ქსოვილები არა ადგილობრივი, არამედ ფაბრიკული და სხვადასხვა ადგილიდან შემოტანილი ჰქონდათ.

მოგვიანებით ძველებური ყაიდის სამოსის გარდა, ფართოდ გავრცელდა ქალის კარგად ცნობილი ,,ქართული ჩაცმულობა”, რომლის ძირითად ელემენტს ორნაწილიანი (ზედატანი, ქვედატანი) კაბა შეადგენდა.

კაბის ზედატანი ტანზე მჭიდროდ უნდა ყოფილიყო მორგებული და მისი გახსნილი ნაპირები ზონრებით დამაგრებული. ზედატანს მხოლოდ ზურგით ამაგრებდნენ ქვედაბოლოსთან. კაბა მოქარგული იყო სხვადასხვა ორნამენტით. 

კაბის ზემოდან დათბილული ,,ქათიბი” ეცვათ. მის დასამზადებლად იხმარებოდა სხვადსხვა ფერის ხავერდი, სარჩულად კი - აბრეშუმი ან ბეწვი. ქათიბის ზედა მხარე სხეულზე მომდგარი, ქვედა კი უფრო განიერი იყო. მისი სიგრძე მუხლებამდე აღწევდა. ქათიბი საგანგებოდ იყო მორთული და მოქარგული.

საცვლები შედგებოდა აბრეშუმის გრძელი პერანგისა და გრძელტოტება ქვედა საცვლისაგან.
ფეხზე ბამბის ან აბრეშუმის ძაფით მოქსოვილი წინდები ემოსათ და ჩუსტები ან მაღალქუსლიანი და ჭვინტიანი ქოშები ეცვათ.

რაც შეეხება მამაკაცებს, ისინი ატარებდნენ ჩვეულებრივ ჩოხა-ახალუხს და შარვალ-ხალათს. აუცილებელი ატრიბუტი იყო ქამარ-ხანჯალი.

დღეს, ეს ძველებური კოსტუმები უკვე ისპობა და ახალგაზრდები ძირითადად თანამედროვე სტილის ტანსაცმლით იმოსებიან.

სამეგრელო
სამეგრელოში განსაკუთრებული ყურადღება ექცევა ლაზათიან და სუფთა ჩაცმა-დახურვას. დღეს სამეგრელოში უმეტესად მოდაზე აცვიათ. ძველად კი მეგრელი გლეხი ატარებდა შინ მოქსოვილ ბამბის გრძელ პერანგს, რომელსაც ,,ხამლენიში ოსარე” ეწოდებოდა, წელზე კი თოკი ჰქონდა შემოჭერილი. დადიოდა ფეხშიშველი და თავშიშველი. სამეგრელოში დღესაც კი კარგად ახსოვთ და იგონებენ, რომ ძველად გლეხებს თურმე შარვალი არ სცმიათ. სოფელში იყო ერთი ბამბის (ხამელენის) ,,ძიქვა” შარვალი და როდესაც ვაჟი ქალის გასასინჯად მიდიოდა, თხოულობდა ამ შარვალს, მაგრამ გზაში რომ არ გაცვეთილიყო ხელით მიჰქონდა და მხოლოდ ქალის სახლთან მიახლოებისას იცვამდა. დღეს ეს ამბავი წარსულის მწარე მოგონებად არის დარჩენილი.

რაც შეეხება მაღალ წოდებას და მოსახლეობის შეძლებულ ნაწილს, ისინი ატარებდნენ ქართულ ტანისამოსს. ქალებს ეცვათ სარტყელ-გულისპირიანი და ყურთმაჯიანი გრძელი კაბა, თავზე კი ლეჩაქი ჰქონდათ შემოხვეული. მეგრელი მამაკაცები ატარებდნენ გრძელ ჩოხა-ახალუხს, ზედ მოსხმული ჰქონდათ ნაბადი, თავზე კი ეხურათ მაღალი ქუდი და ყაბალახი, წელზე იკრავდნენ ქამარ-ხანჯალს.

დღეს მეგრელი გლეხები ძველებურ სამოსს აღარ ატარებენ. ყველას აცვია შალისა და აბრეშუმისაგან შეკერილი ქალაქური მოდის სამოსი. და ამ მხრივ ქალაქისა და სოფლის მცხოვრებთა შორის განსხვავება აღარ არსებობს.

მესხეთ-ჯავახეთი
მესხეთ-ჯავახეთშის დღევანდელი მოსახლეობა უფრო ფაბრიკული ქსოვილისაგან შეკერილი ქალაქური ტიპის ტანსაცმელს იცვამს. ძველებური სამოსი კი მხოლოდ მოხუცებს აცვიათ და ისიც ზოგიერთ ადგილას. მაჰმადიანი ქალები ზოგიერთ სოფელში ატარებენ პირბადეს (ჩადრს), იცვამენ ფერად კაბას, წელზე ვერცხლის სარტყელს ირტყამენ, გულმკერდს ვერცხლის ღილებითა და ძეწკვებით იმკობენ. მათი კაბა განიერი და ნაოჭიანია, ზედატანი კი - მოკლე და ტანზე მომდგარი.

მამაკაცების ტანსაცმელი კი შინ ნაქსოვი შალისაგან იკერება. ზემოთ აცვიათ მოკლე ზედატანი ,,ჩოხა”, რომელიც მოკლეა და გვერდებში ჩაჭრილი. ჩოხის საყელო გახსნილი და გადმოკეცილია. საგულეზე ორივე მხარეს ჯიბე და მასრების ბუდე აკერია. სიმაგრისათვის ზურგზე და მკლავებზე გადაკერებული აქვს მეორე პირი, რომელზეც სახიანი გვირისტია შემოვლებული.

ქვეშ აცვიათ უკან ნაოჭიანი, ,,ბუდიანი” შარვალი. ფეხზე იცვამენ ყელიან წინდებს და ქალამნებს. თავზე კი ყაბალახი ახურავთ.

ძველად მესხ მამაკაცებს სცმიათ გრძელი და უკან ნაოჭიანი ყურთმაჯიანი ჩოხა, ჩოხის შიგნით - საგულე მოქარგული პერანგი, რომელიც მუხლებამდე სწვდებოდათ. პერანგის საგულე გვერდზე იკვრებოდა, კალთის გვერდები კი ჩაჭრილი ჰქონდა.

,,ლაგზუბუნი” - მოკლე და წინ შესაკრავი ჩასაცმელი. მისი ნაოჭიანი სახელოები ,,ღირკილოებით” იკვრებოდა. ღირკილოებს ძირითადად აბრეშუმისაგან ქსოვდნენ, თუმცა ატარებდნენ ლითონის ღირკილოებსაც. ლაგზუბუნის (ან ზუბუნის) საგულე ღია ყოფილა და ჩანდა პერანგის საგულე. ზუბუნის წელზე შემოიკრავდნენ ყვითელ ან წითელ სარტყელს.

ზუბუნზე ჩოხას იცვამდნენ, რომელიც ლურჯი ფერის სქელი შალისაგან იკერებოდა. ჩოხა იყო გრძელი და ნაოჭიანი, ჰქონდა ყურთმაჯიანი სახელოები და წინ გახსნილი იყო, მას არ იკრავდნენ. ჩოხაზე იკეთებდნენ ვერცხლის ბალთიან ქამარს ან აბრეშუმის სარტყელს.

ქვემოთ ეცვათ ,,ფარნიანი” შარვალი, განიერი და ფარანივით დაკეცილი, რომელსაც უკანა უბე დაკეცილი და ჩამოჩაჩული ჰქონია.

ზამთარში ეცვათ ტყავის ,,ქურჩები”, ფეხზე ეცვათ ჭრელი წინდა-პაიჭები, ქალამნები და ყარვალები ან იავნები (წუღები). პაიჭებზე იკეთებდნენ ,,ბაღებს” (ჩარხსაკრავებს). თავზე ეხურათ ცხვრის ტყავისაგან შეკერილი წოწოლა ,,ბეწვიანი” ქუდი, ატარებდნენ აგრეთვე ფესს და ყაბალახს. წითელ ფესზე ქრისტიანები იხვევდნენ ლურჯ ,,საროღს” (მანდილს), მაჰმადიანები კი - სხვადასხვა ფერის “საროღს.”

ქალები იცვამდნენ ნაოჭიან და წინ გახსნილ კალთიან კაბას. შიგით ეცვათ წითელგულიანი პერანგი, რომელიც ვერცხლის ღილებით იკვრებოდა. პერანგზე ატარებდნენ ,,ზუბუნს.” კაბის საგულეს იკრავდნენ ,,ანდუსტითა” და ვერცხლის ძეწკვით, ზუბუნს კი - ჩაფრასტებით.

ქალები ქვეშ ატარებდნენ გრძელ შარვალს, რომელსაც ტოტების ბოლოები მოქარგული ჰქონდა ოქრომკერდითა და ფერადი ძაფებით. გამოსახული იყო “ბაფტები,” ყვავილები, ფრინველებიდა მას ,,ტოტბაბთას” უწოდებდნენ. კაბაზე იკეთებდნენ დაჭრელებულ წინსაფარს - ,,ფეშტემალს.”

პატარძლები კი ამასთან ერთად იცვამდნენ ქათიბსა და ქოშებს. ქალები იკეთებდნენ სამკაულებსაც: ,,ჯიღჯიღას”, ეს იყო ვერცხლის ძეწკვზე ასხმული ფიფინურები, ვერცხლის ჯვარს და სხვ. მკლავებს კი იმკობდნენ სამაჯურებით. 

თმას თორმეტ ნაწნავად იწნავდნენ. ექვს ნაწნავს წინ, გულზე იყრიდნენ და ექვსს - ზურგზე. ნაწნავების ბოლოებში ეკეთათ ფერადი ძაფები. თავზე ეხურათ ლეჩაქი მასზე შემოიკრავდნენ თავსაკრავს და ბაღდადს შემოიხვევდნენ. გლეხის ქალები ატარებდნენ ჩიქილას და მანდილს, თავადის ქალები კი - ჩიხტა-კოპიან თავსაბურავებს. ძველად მესხეთში ქალებს ეკრძალებოდათ გარეთ უჩადროდ გამოსვლა და ამიტომ ყველა ატარებდა ჩადრს.
ფეხებზე ქალები იცვამდნენ მოქარგულ ქოშებს და ,,ფეხმაცველს” (ფოსტალი).

 მოამზადა - მარიამ ომიაძემ

 გამოყენებული ლიტერატურა
ვახუშტი ბატონიშვილი, ,,აღწერა სამეფოსა საქართველოსა” (საქართველოს გეოგრაფია), თ. ლომოურისა და ნ. ბერძენიშვილის რედაქციით, თბ., 1941.
ბეზარაშვილი ც., ჯალაბაძე გ., ,,ქართული ხალხური ტანსაცმელი”, თბ., 1988.
მაკალათია ს., ფშავი, თბ. 1985.
მაკალათია ს., ხევსურეთი, თბ., 1935.
მაკალათია ს., მთის რაჭა, თბ., 1930.
მაკალათია ს., მთიულეთი, თბ., 1930.
მაკალათია ს. ხევი, თბ., 1934.
მაკალათია ს. მესხეთ-ჯავახეთი, თბ., 1938.
მაკალათია ს., თუშეთი, თბ., 1983.
მაკალათია ს., სამეგრელოს ისტორია და ეთნოგრაფია, თბ., 2006.
ჩიტაია გ., შრომები, ტ. II, თბ., 2000.
ჩიტაია გ., შრომები, ტ. IV, თბ., 2001.
ციციშვილი ი., მასალები ქართული ჩაცმულობის ისტორიისათვის, თბ., 1954.
ხიზანიშვილი ნ. ეთნოგრაფიული ჩანაწერები, თბ., 1960.